Skírnir - 01.01.1981, Qupperneq 92

90
MATTHÍAS VIÐAR SÆMUNDSSON
SKÍRNIR
vana fórnarlamb einhvers dularfulls valdakerfis sem einna helst
líkist yfirskilvitlegu goðmagni. Hver tekur ákvarðanir, stjórnar
og dæmir í þessari veröld? í augum söguhetjunnar er Stofnunin
óskiljanlegur og framandi en um leið yfirþyrmandi nálægur
veruleiki:
Hvað varðaði t. d. hann um það, hvað þessi Stofnun var í raun og sann-
leika? Hitt skipti meira máli hvernig hún var, og því komst hann ekki hjá
að kynnast, svona smátt og smátt. En í öllum aðalatriðum var hún honum
óskiljanleg og hélt áfram að vera það, allt til þess dags er hann var leiddur
út að morgunlagi með bundið fyrir augun. Og þá var hann búinn að vera
hérna lengi. (88—89)
Því er hvergi beinlínis svarað í sögunni hver þessi Stofnun er.
En það ætti að blasa við hverjum glöggum lesanda að höfund-
urinn hefur í huga samfélag nútímans. Stofnunin er ímynd þjóð-
félagskerfis sem vaxið er einstaklingnum yfir höfuð, tákn veru-
leika sem hann hefur enga yfirsýn yfir og stendur varnarlaus
frammi fyrir.
Stephan G. Stephansson segir í Erfðaskránni:
því rýmri er dýflissa sannfrjálsri sál
en samok við almennings frelsið.M
Þessi orð eru vel við hæfi í dag þegar sífellt fleiri leita
lífsfyllingar í náðarríku ábyrgðarleysi múgsálarinnar. Stephan
bendir á að sannkallað „frelsi“ er ekki einungis fólgið í ytri
aðstæðum. Maðurinn er ekki endilega „frjáls“ þótt hann geti
valið á milli einstakra boða því að umhverfi hans allt er hlað-
ið „goðsögnum“ sem skilyrða val hans, og hafa jafnan á sér
yfirbragð sjálfsagðra hluta. Fjötrar vana, hefðar og arftekins
verðmætamats setja valfrelsi mannsins stólinn fyrir dyrnar
— oftar en hann gerir sér grein fyrir. — Einungis með því að
gera sér grein fyrir þessu hefur maðurinn möguleika á að gera
sig að „sannfrjálsri sál“. Hann verður að brjóta niður eðlismúra
goðsagnanna til að geta valið á sjálfstæðan hátt og verið frjáls
maður.
Stofnunin fjallar um slíka baráttu einstaklings við umhverfi
sitt. Söguhetjan reynir að sanna fyrir sjálfri sér og samfélaginu