Skírnir - 01.01.1981, Page 134

132
VÉSTEINN ÓLASON
SKÍRNIR
(10—11) Þótt síðan sé fátt rætt um kristindóm í bókinni verður
þessi sami bóndi þó að lokum að viðurkenna óbeint að aldrei
muni verða til hér á jörð nein paradís, í merkingunni staður þar
sem hið illa er að engu orðið. Það er ekki að sjá að rætur þess
illa séu í samfélaginu eða öðru sem menn geta haft áhrif á. Sag-
an bendir til að fólkið sem þar segir frá hafi fundið sér afar
manneskjulegt samfélagsform. En samt eru í þessu samfélagi
menn sem ganga þvert á reglur þess:
Hann situr á hestinum vestur við melhólinn og horfir á eftir Hervaldi,
þessum manni sem hann hafði aðeins trúað til góðra verka. Um slíka menn
verður ekki lesið í bókum, hugsar Steinn. Kannski þykja þeir of ómerkilegir.
Kannski eru þeir óprenthæfir af því þeir eru ekki annað en dimm megin-
lönd þrátt fyrir hátimbraðar kirkjur og djúp vísindi og gallar þeirra koma
upp úr myrkrinu. (133)
Raunsæisblær er yfir sögunni og vafalaust er umhverfislýsing-
in rauntrú í smáatriðum. Engu að síður virðist vanta mikilvæga
drætti í samfélagsmynd bókarinnar: paradís eins og sú sem hún
lýsir hefur varla nokkru sinni verið til. Samband manna hvers
við annan virðist hér gagnsýrt góðleika og trúnaðartrausti, sam-
félagið er umfram allt mannúðlegt.3 í Landi og sonum ríkti von-
leysi og sterk tilfinning fyrir að strit smábændanna hefði engan
tilgang.
Land og synir hafnaði alfarið hugmyndafræði aldamótakyn-
slóðarinnar og hugsjónum hennar sem einkum einkenndust af
dýrkun á bóndanum og starfi hans. Þjófur í paradís lýsir bænda-
samfélaginu nákvæmlega eins og hugsjónamenn aldamótakyn-
slóðarinnar og afturgöngur þeirra í samfélagi nútímans reyndu
að telja mönnum trú um að það væri.
Engin snerting er við bæjarsamfélag í sögunni og gefur hún
því aðeins ófullkomna mynd af hugmyndafræði höfundar. Þessi
mynd er fyllt í Norðan við stríð. í byrjun bókar er lögð áhersla
á kyrrstöðu og sælu smábæjarsamfélagsins fyrir stríðið, en þetta
sæluástand brestur óðar, og leitt er í Ijós hvemig blindar hvatir
manneskjunnar, sem voru bældar og tamdar í sæluríkinu, nema
þá hjá afbrigðilegum einstaklingum, brjótast út þegar samfé-
lagið fer úr jafnvægi við innrás framandi afla. Paradís sést því
fyrst i réttu samhengi þegar bækurnar eru lesnar saman.