Skírnir - 01.01.1984, Blaðsíða 168

164
ÞORSTEINN GYLFASON
SKÍRNIR
ingar búið við réttlátt þjóðfélag áður en söngvarinn kom, þá
gera þeir það ekki lengur: hin réttláta skipan hefur raskazt. En
hvernig gat það gerzt? Er þá eitthvað athugavert við skipti Garð-
ars Hólm við Ólendinga frá réttlætissjónarmiði? Hvað gæti það
verið? Hver og einn sem á hann hlýðir geldur honum eða gefur
af fúsum og frjálsum vilja, og fær nóg fyrir sinn snúð til þess að
hann hefði með glöðu geði goldið eða gefið ennþá meira. Og
hver þessara söngvina hefur fyllsta rétt til að ráðstafa fé sínu á
þennan hátt; hann er þegn réttláts þjóðfélags þar sem ekkert er
illa fengið og enginn hefur meira né minna en honum ber. Og
ekki er það ranglæti af Garðari að setjast þarna að í stað þess
að snúa til íslands aftur og gefa íslensku óperunni peningana,
hvað þá að það sé ranglátt af honum að syngja svona vel. Það
hefði kannski getað talizt ranglæti ef einhverjir hefðu þurft frá
að hverfa þar sem Garðar söng, eða þá ef einhverjir aðrir hefðu
ekki haft efni á að sækja söngskemmtanir. En á Ólandi er engu
slíku til að dreifa. Hér hafa átt sér stað hin sanngjömustu við-
skipti hvernig sem á er litið.
En hvernig geta réttlátar breytingar á réttlátri skipan leitt til
ranglátrar skipanar? Svarið virðist liggja í augum uppi: þær geta
það alls ekki. Ef réttlátt þjóðfélag breytist með réttlátum hætti
virðumst við hljóta að telja hina nýju skipan réttláta líka. Og
af þessu virðist óhjákvæmilegt að draga þá ályktun að hinar
upphaflegu réttlætishugmyndir sem hvert okkar gerði sér geti
ekki gengið. Réttlæti er eitthvað annað en hver sú skipan sem
við vorum að ímynda okkur.
Þessi ólandssaga er útgáfa af annarri sem lesa má hjá Robert
Nozick.2 Sagan er höfuðröksemd Nozicks gegn öllum þeim rétt-
lætishugmyndum að fornu og nýju sem kveða á um einhverja
tiltekna skiptingu gœða, hverjar svo sem reglurnar eru sem ráða
skiptingunni. I stað allra slíkra réttlætiskenninga, sem kalla má
uppskiptingarkenningar eða lyktakenningar,3 vill hann setja
aðra; við skulum kalla hana tilkallskenninguna um réttlœti.
Samkvæmt þessari kenningu er réttlæti í skiptingu gæða í því
einu fólgið að hver og einn þeirra sem gæðin skiptast á, eigi
tilkall til alls þess sem hann hefur á hendi. Tilkall á maður til
þess sem hann hefur aflað sjálfur án þess að brjóta rétt á öðr-