Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2001, Síða 72

Hjalti Hugason
mynd og menntunarstig fólks og gera því skóna að þeir sem hann rækja séu
hallari undir trú á töframátt kirkna en hinir sem heita ekki á kirkjur.48 Mun
líklegra er að hér beri að huga að því hver tengsl fólks séu við hefðbundna
trúarhætti eins og þeir þróuðust í íslenska bændasamfélaginu og hverja stöðu
þeir hafi í umhverfi þess að öðru leyti. Breytingar í því efni tengjast aftur á
móti heimsmynd og þekkingu með mun óbeinni hætti en höfundar láta að
liggja.49 Má í því sambandi benda á að búsetubreytingar, breyttir atvinnuhætt-
ir og aðrar hversdagslegar breytingar í ytra umhverfi fólks geta tíðum haft
meiri áhrif á trúarhætti þess en hugmyndasöguleg þróun.
Hér hefur verið bent á nokkur dæmi um það hvernig túlkunarlíkan félags-
fræðinnar getur skekkt skýringar manna á rannsóknamiðurstöðum þar sem lík-
anið einskorðast við skammtímaþróun en tekur ekki nægilegt tillit til sögu-
legs samhengis. Styrkleiki líkansins í sinni hreinræktuðust mynd felst af þess-
um sökum einkum í því hversu fjölgreinda mynd er mögulegt að draga upp
af nútímaaðstæðum með hjálp þess. Þá nýtist það og vel til að greina hvert
samband sé milli einstakra þátta í þeirri heildarmynd og hvaða áhrif einn þátt-
ur hefur á annan. Á hinn bóginn nýtist það ekki til að skýra langtímaþróun
og beiting þess í þeim tilgangi leiðir tíðum til villandi niðurstöðu.
Gamalgróin afstœðishyggja - tvö dœmi
Hér skal það álit látið í ljós að séu trúaraðstæður á Norðurlöndum skoðaðar
út frá sögulegu langsniði í stað þess þversniðs sem beitt er með mjög svo ein-
hliða hætti í fjölmörgum félagsfræðilegum könnunum sýni það sig að norræn
trúarhefð hafi til langs tíma einkennst af sterkri einstaklings- og afstæðis-
hyggju. Þetta kann að hafa farið framhjá mönnum vegna þess að við kirkju-
sögulegar rannsóknir hafi um of verið beitt hefðbundnum stofnunar- og hug-
myndasögulegum aðferðum. Leiti kirkjusagan aftur á móti í smiðju til ýmissa
greina sagnfræðinnar sem rutt hafa sér til rúms á síðustu árum og áratugum
kann nokkuð önnur mynd að blasa við Á ég þar við félags-, nær- eða einsögu
og ekki síst hugarfarssögu. Hér er ekki tóm til að lýsa hinum „nýju“ rann-
sóknaraðferðum í smáatriðum og enn síður til að beita þeim eða gera ítarlega
grein fyrir því endurmati sem notkun þeirra að öllum líkindum leiðir til. Þvert
á móti skal látið við það sitja að víkja aðeins að tveimur dæmum sem kynnu
að varpa ljósi á við hvað er átt.
48 Bjöm Björnsson og Pétur Pétursson 1990: 115, 117-120.
49 Hjalti Hugason 1988:330-334.
70