Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2001, Page 76

Hjalti Hugason
ingar um innlifun í og persónulega tileinkun á þeim boðskap sem í húslestr-
inum fólst líkt og fram kemur í síðari tilvitnun minni til Brekkukotsannáls.
Ég ítreka hið alþekkta: Brekkukostannáll er skáldsaga, Björn í Brekku-
koti hefur aldrei verið til eins og Laxness lýsir honum og af þeirri einföldu
ástæðu las hann aldrei húslestur. Við þekkjum hins vegar vinnubrögð Hall-
dórs Laxness þegar um sögulegar skáldsögur er að ræða. Islandsklukkan hvíl-
ir t.a.m. á síst minni rannsókn en ýmis verk sagnfræðinga um sama tímabil
þótt úrvinnusluaðferðir, túlkanir og tengingar séu að sönnu aðrar.58 Heimilda-
könnunin og -rýnin þarf þó í sumum tilvikum ekki að vera minni. Brekku-
kotsannáll læst vissulega frekar vera söguleg skáldsaga en að hann sé það í
raun og veru. Sagan skírskotar þó með ótvíræðum hætti til sagnfræðilegs veru-
leika.59 Andrúmsloftið, aldarandinn og umhverfislýsingarnar eru enda næsta
trúverðugar. Hið sama kann að einhverju leyti að gilda um hugarfariÖ sem
lýst er.60
Dæmin tvö eru ekki valin af handahófi. Sögutími Þorgils sögu og Hafliða
(um 1120) annars vegar en Brekkukotsannáls (um aldamótin 1900) hins veg-
ar eru mikilvæg skeið í íslenskri kristnisögu. Á fyrra skeiðinu var kirkja raun-
verulega komin á laggirnar í landinu og tími hinna eiginlegu trúarbragðaskipta
að mestu liðinn.61 Á síðara skeiðinu var þéttbýlismyndun með viðeigandi upp-
lausn trúarhátta á hinn bóginn vart hafin hér á landi. Bæði dæmin koma því
af tímbili sem samkvæmt klassískri kirkju(sögu)legri túlkun einkenndist af
sterkri samstöðu á kirkjulegum grunni. Séu dæmin tvö viðurkennd sem trú-
verðugar vísbendingar um hugarfarssögulegar aðstæður á sögutíma sínum
virðist hins vegar augljóst að þættir eins og afstæðis- og einstaklingshyggja
eigi sér mun lengri sögu en oftast er talið og séu í raun hluti af hefðbundinni
norrænni trúarhefð. Almennt er aftur á móti litið á afstöðu af þessu tagi sem
einkenni á nútímamanninum og hún skýrð með tilvísum til sekulariser-
ingarinnar. Túlkun mín - af því að hér er fremur um túlkun en niðurstöðu að
ræða - er því um flest andstæð mati þeirra fræðimanna sem leggja efni til bók-
arinnar Folkkyrkor och religiös pluralism - den nordiska modellen og raunar
margra annarra er kanna norræna trúarhefð með aðferðum félagsfræðinnar.
Þessir fræðimenn skýra trúaraðstæður í samtímanum almennt út frá hefðar-
rofi. Ég legg hins vegar áherslu á samfellda þróun ef ekki hefðarfestu.
58 Sjá t.d. Eiríkur Jónsson 1981.
59 Ólafur Jónsson 1972: 81. Hallberg 1975: 193-204.
60 Hér er hugtakið hugarfar notað í merkingu hugarfarssögunnar en ekki um hugarþel
ákveðins einstaklings, t. d. Bjöms í Brekkukoti.
61 Sjá Hjalti Hugason 2000a.
74