Morgunblaðið - 02.07.2015, Blaðsíða 50

50 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 2. JÚLÍ 2015
Íslendingar eru með
feitasta fólki í heimi.
Það segir tölfræðin.
Heilir árgangar af fólki
eru of feitir og við öll
vitum það. En það er
viðkvæmt mál og helst
enginn má nefna það.
En það hafa verið rituð
heil ósköp um málið en
lítið stendur eftir af öll-
um útskýringunum. –
Hvers vegna er það?
Ein skýring er sú að þetta eru
mjög flókin mál. Og svo annað:
Kolhýdröt (gjarna nefnd mjölvi) í
matvælum hafa verið kölluð kol-
vetni. Það er alrangt. Þau heita
kolhydröt. Skiptir það máli? Já, það
skiptir verulegu máli. Það að mjölva-
efnin hafi verið rangnefnd í marga
áratugi í öllum kennslubókum um
efnið, sem ég hef komist yfir, hlýtur
að eiga sér orsök. Megum við ekki
skíra kjúklinga kalkúna? Nei, það
veldur ruglingi og þannig er það
með mjölvann. – Og það sem meira
er. Ég veit um enga aðra þjóð en
okkur, sem kallar mjölvaefnin kol-
vetni. Það er málfarslegt og
kennslubókavandamál að skýra það
allt. – Kolvetni eru efni eins og stein-
olía eða bensín og eiga ekkert að
vera í matvælum.
1) Skoðið formúluna: Cn (H2O)n,
sem er almenn formúla fyrir mjölva-
efni eða sykrur. Er ekki augljóst, að
þessi efni eigi að heita kol-hydröt?
Þau eru orðin til úr frumefnunum
kolefni og vatni, sem inniheldur súr-
efni og vetni. – Til er aragrúi af
kolhýdrötum. Þau efni, ef þau eru
einangruð og gerð hrein, eru litlaus
og í flestum tilfellum grátt duft, sem
hefur talsverðan vatnsleysanleika.
Auk þess eru fáein, sem geta mynd-
að kristalla og er glúkósi og laktósi
(mjólkursykur) þar á meðal. Mjölva-
efni eru dreifð um allt plönturíkið,
en í mismiklum mæli. Sumar plöntur
innihalda svo mikinn mjölva (korn-
afurðir), að auðvelt er að vinna
mjölvann úr þeim í sérstakt efni
(mjöl), sem er notað í matvæli eða
fóður, en byrjunin var í landbún-
aðrbyltingunni fyrir þúsundum ára.
– Nú á dögum er mjölvinn dreifður
um flest matvæli eða blandaður í þau
til að stjórna gerð bakaðra afurða
eða beinlínis til þess að færa hitaein-
ingar plönturíkisins í tilteknum
mæli í matvælin (4,1Kcal/g). – Al-
menningur getur tæpast ráðið í það
hvaða matvæli innihalda mikinn
mjölva eða lítinn, með því að horfa á
þau. Til þess þarf að nota efnagrein-
ingar og minni. En hér er komið að
alvarlegasta hlutanum, sem er fjöldi
hitaeininga í mjölva, sem er í til-
teknum matvælum. (Áður hafa
menn sagt ranglega kolvetni, eins og
áður getur margsinnis, sem leynist í
matvælunum)
2) Meðal fólks hefur leynst sú
skoðun, að borðsykur eða súkrósi sé
einn aðalvaldur fitu. Og sé á ein-
hvern hátt tengdur „kolvetnum.“
Rétt er að súkrósi getur verið nokk-
ur fituvaldur eða hitaeiningagjafi, en
hann er miklu fremur sykra, sem
veldur vandamálum í æðum og efna-
skiptum (sbr. sykursýki) ef hans er
neytt í miklum mæli og auk þess
sem hann er sætugjafi í matvælum.
– Aðalefnið, sem öll mjölvaefnaskipt-
in snúast um er „glúkósi“ (þrúgu-
sykur). – Hann er efni, sem heim-
urinn snýst um má segja. Til að
draga fram mikilvægi hans verður
varla offjallað um merkileg afleiðu-
efni. – Allt tré og öll tré og trjá-
plöntur í heiminum eru byggð upp af
glúkósa, á margslunginn hátt. – Að
auki eru grunsemdir um að glúkósi
geti valdið fíkn og aukinni neyslu
kolhýdrata sem endar með ofneyslu
og offitu. Glúkósinn skiptir vissulega
mál fyrir bragðeiginleika matvæla.
Glúkósi getur kristallast ef hann
er í hreinu ástandi í lausn. Hann var
uppistaðan í sælgæti barna á Róm-
verjatímanum, en þeir þekktu ekki
súkrósann (borðsykur), sem er okk-
ar aðalsætugjafi. Efnafræðilega lít-
ur glúkósinn svona út (sjá mynd).
Það má teikna hann upp og setja inn
í ramma og hengja hann upp, svo
mikið er mikilvægi sykursins.
Gróður náttúrunnar er byggður
upp af glúkósa sem og kornfræ af
öllu tagi. Hann er byggður upp af
löngum keðjum eins sem sjá má á
myndinni sem sýnir þrjár glúk-
ósatengingar á milli fjögurra glókó-
samólekúla, en þau eru tengd saman
með svokölluðu alfatengi. En sú
tenging skiptir efnafræðilega geysi-
lega miklu máli, þá er efnið kolhý-
drat eða „stóralvarlegur“ orkugjafi
eða „kolvetni“ í gamla daga, en þeg-
ar snúið er upp á tenginguna stereó-
kemískt (lögun), þá fær maður beta-
tengingu. Alfa-keðjur af glúkósa eru
vel nýtanlegar í meltingarfærum
mannsins. Ef glúkósinn er tengdur í
keðjum með svokölluðu betatengi,
þá eru þau ekki nýtanleg í okkar
meltingarfærum. Þannig keðjur af
glúkósa (betatenging) mynda tréni
eða tré og þarmeð harðefni í öllum
plöntum.
Í maga jórturdýranna eru gerlar,
sem kljúfa betatengin. Því er tréni
nýtanlegt í fóðri jórturdýra og hesta,
svo dæmi séu tekin. Það er hægt að
fóðra kýrnar með Morgunblaðinu.
Offita fólks og
kolhýdratamatvæli
Eftir Jónas
Bjarnason
»Kolhýdröt (gjarna
nefnd mjölvi) í mat-
vælum hafa verið kölluð
kolvetni. Það er alrangt.
Þau heita kolhydröt.
Jónas Bjarnason
Höfundur er efnaverkfræðingur.
Glúkósatengingar Þrjár glúkósatengingar á milli fjögurra
glókósamólekúla, þau eru tengd saman með svokölluðu alfatengi.
Glúkósi Gróður náttúrunnar er
byggður upp af glúkósa sem og
kornfræ af öllu tagi. Hann er
byggður upp af löngum keðjum.
Það er ekki tilviljun
að háskólaspítalar
hvar sem er í heim-
inum eru í fremstu
röð sjúkrastofnana,
heldur vegna þess að
akademíska starfsem-
in, öflun og miðlun
þekkingar, styður og
eflir þjónustu-
hlutverkið gagnvart
sjúklingunum. Aka-
demíska starfsemin
laðar hæft fólk til starfa og styrk-
ir mikilvægustu innviði stofnana
sem í eðli sínu eru fyrst og fremst
þekkingarstofnanir. Í þessu frjóa
samstarfi akademíu og þjónustu
er gagnkvæmni því grunn-
starfsemi spítalans, þjónustan við
sjúklingana leggur til rannsókn-
arspurningarnar og mikilvægasta
rannsóknarefniviðinn og er að
sjálfsögðu nauðsynlegur vett-
vangur fyrir kennslu heilbrigð-
isstétta og fyrir nýsköpun, þróun
lyfja, nýrra tækja og hvers konar
nýrra þjónustuúrræða fyrir sjúk-
linga.
Þegar ákvörðun um endurnýjun
á húsakosti spítalanna á einum
stað í Reykjavík var tekin í lok
síðustu aldar komu margir staðir
til greina sem flestir höfðu eitt-
hvað til síns ágætis. Þar á meðal
voru lóð Borgarspítalans í Foss-
vogi, Vífilsstaðir auk Hringbraut-
arlóðar Landspítalans. Því var
stofnað til ítarlegrar úttektar á
öllum þessum kostum þar sem öll
möguleg sjónarmið komu til at-
hugunar, ekki síst atriði sem
sneru að umferð og borg-
arskipulagi. Niðurstaða nefnd-
arinnar er öllum kunn: Að öllu
samanlögðu hentar Hringbraut-
arlóðin best. Meginástæðurnar
eru þrjár:
1. Nýtanlegt byggingarmagn er
mest á Hringbrautarlóðinni svo
miklu munar. Er frekari upp-
bygging þar því langkostn-
aðarminnsta úrræðið.
2. Vegna nálægðar við Háskóla
Íslands er uppbygging við Hring-
braut markvisst innlegg í að þróa
öflugan háskólaspítala með náin
tengsl við allar heilbrigðisvís-
indagreinar skólans. Háskólinn
lýsti jafnframt vilja til að byggja
upp aðstöðu fyrir heilbrigðisvís-
indagreinarnar á lóðinni til við-
bótar við Læknagarð sem fyrir
er. Síðar hefur Háskólinn í
Reykjavík, Íslensk erfðagreining
og nú síðast uppbygging Vís-
indagarða á lóð Háskóla Íslands
bæst við sem mikilvægir sam-
starfsaðilar í næsta nágrenni.
3. Hringbrautarlóðin liggur
best við umferð og áformuðu
borgarskipulagi. Var það m.a. álit
sérfræðinga Reykjavíkurborgar
sem störfuðu með nefndinni.
Eðlilega voru skiptar skoðanir
um staðarvalið og margir töldu
önnur sjónarmið vega þyngra en
þau sem að ofan eru talin. Nið-
urstaða flókinna úrlausnarefna
þar sem vega þarf marga mis-
munandi þætti er oftast í eðli sínu
málamiðlun. Reyndar má telja
víst að ef bíða ætti eftir einhug
með þjóðinni um svo margþætt
mál áður en framkvæmdir hefjist
muni ekkert gerast og okkar bíða
endalaus hringdans um
ófyrirsjánlega framtíð. Við hrunið
gafst hins vegar verðugt tilefni til
að fara yfir allt málið á ný, ekki
síst kostnaðarhliðina sem ekki
varð auðveldari við hinar efna-
hagslegu hamfarir. Aftur komu
erlendir sérfræðingar að málinu
og sá möguleiki skoðaður að
byggja ekki heldur búa í aðal-
atriðum við óbreyttan húsakost.
Sú útfærsla reyndist hins vegar
kostnaðarsömust allra þegar
dæmið var reiknað vegna óhag-
kvæmni og vegna
þess að kostn-
aðarsamar lagfær-
ingar og endurnýjun
á gömlu húsunum
voru óhjákvæmilegar.
Gagngert endurmat á
staðsetningu leiddi til
sömu niðurstöðu og
áður: Hringbraut-
arlóðin hentar best af
sömu ástæðum og
fyrr eru raktar.
Stundum heyrast
þau sjónarmið að þró-
un netheima hafi gert
raunverulega nánd samstarfs-
aðila óþarfa. Tölvupóstar og fjar-
fundir nægi. Ekkert er fjær
sanni. Ný tækni greiðir að sjálf-
sögðu fyrir samskiptum en kem-
ur alls ekki í stað beinna sam-
skipta sem eru því frjórri sem
þau eru óhindraðri og óformlegri.
Þátttakendur í árangursríku vís-
indasamstarfi hafa oft lýst því
hvernig hugmyndir kvikna á milli
þeirra . Oft geta vísindamenn
alls ekki gert sér grein fyrir hver
hafi fyrstur fengið tiltekna hug-
mynd eða fundið tiltekna lausn.
Þær verða til í samtalinu og í því
flæði hugmynda sem verður í
nánu samstarfi. Þetta er eflaust
ein af ástæðum þess að stofnanir
sem byggja tilvist sína á þekk-
ingarleit og nýsköpun leggja
kapp á að staðsetja sig í næsta
nágrenni við mikilvæga sam-
starfsaðila. Samnýting tækja og
fleiri kostnaðarsjónarmið skipta
líka máli. Læt tvö dæmi nægja:
Ný stofnun í nanóvísindum og
nanótækni við Háskólann í
Minnesota er hluti af Verk-
fræðideild skólans en staðsett
handan götunnar beint á móti
Háskólaspítalanum vegna þess
að spítalinn er mikilvægur sam-
starfsaðili í nanóvísindum fram-
tíðarinnar. Annað dæmi er Há-
skólasjúkrahúsið í Uppsölum og
Háskólinn í Uppsölum og sá
fjöldi nýsköpunarfyrirtækja sem
hafa byggst upp í næsta ná-
grenni. Klasahugmyndafræðin er
af sömu rót runnin og hefur hasl-
að sér völl hér á landi með glæsi-
legum árangri.
Landspítalinn gegnir óum-
deildu lykilhlutverki í íslenskri
heilbrigðisþjónustu. Því betri
tengsl og því nánari samvinna
sem næst við aðrar stofnanir
heilbrigðisþjónustunnar, heilsu-
gæsluna, sérfræðiþjónustu utan
spítala og önnur sjúkrahús, þeim
mun öflugra er allt heilbrigð-
iskerfið. Landspítalinn hefur
einnig þróast farsællega sem há-
skólaspítali og mikilvægur hluti
af öflugum rannsóknarháskóla
sem á í gjöfulu samstarfi við aðr-
ar rannsóknarstofnanir. Eftir
langan meðgöngutíma er runninn
upp tími lokahönnunar og fram-
kvæmda og nú hillir undir nýjan
og stórbættan húsakost Land-
spítala við Hringbraut. Með nýj-
um byggingum mun Landspít-
alinn eflast á öllum þeim
mikilvægu sviðum sem lúta að
öflun og miðlun þekkingar í heil-
brigðisvísindum og hagnýtingu
hennar í þágu heilbrigðis í land-
inu.
Staðsetning há-
skólasjúkrahúss
Eftir Guðmund
Þorgeirsson
» Aftur komu erlendir
sérfræðingar að
málinu og sá möguleiki
skoðaður að byggja
ekki heldur búa í aðal-
atriðum við óbreyttan
húsakost.
Guðmundur
Þorgeirsson
Höfundur er yfirlæknir á Landspít-
alanum og prófessor við Háskóla Ís-
lands.
Í bréfi sem birtist í Velvakanda
hinn 27. júní síðastliðinn er spurn-
ingunni „Er póstinum treystandi?“
kastað fram. Að gefnu tilefni vill
Pósturinn koma eftirfarandi á
framfæri.
Á liðnu ári fóru um 63 milljónir
sendinga í gegnum kerfi Póstsins,
sendingarnar eru af öllum stærð-
um og fara þær allar í gegnum
ferli sem er sífellt verið að rýna.
Þegar litið er á heildarmyndina og
allt það magn af sendingum sem
fer í gegnum fyrirtækið berast til-
tölulega fáar kvartanir. Pósturinn
heldur úti gæðakerfi sem er vottað
samkvæmt ISO 9001-staðlinum og
reglulega er farið yfir kvartanir
viðskiptavina og greint hver vanda-
málin eru, svo sem ástæður kvart-
ana, tíðni og svo framvegis. Þá er
fyrirtækið undir eftirliti frá Póst-
og fjarskiptastofnun sem hefur sett
reglur um viðmið í gæðum póst-
þjónustu sem Pósturinn fylgir.
Því miður geta mistök alltaf átt
sér stað en fyrirtækið er með kerfi
til að lágmarka öll frávik og ber
þar að nefna gæðahandbók, skrán-
ingu kvartana, rýnifundi og úttekt-
ir. Pósturinn tekur öllum ábend-
ingum fagnandi, fyrirtækið tekur
skyldur sínar mjög alvarlega og
vill halda áfram að rækta sam-
bandið við viðskiptavini sína á
sama tíma og fyrirtækið leitast við
að bæta sig í öllum þáttum rekstr-
arsins.
Brynjar Smári Rúnarsson,
forstöðumaður markaðsdeildar
Íslandspósts.
Velvakandi Svarað í síma 569-1100 frá kl. 10-12 velvakandi@mbl.is
Gæði Póstsins
Magn 63 milljónir sendinga fóru í gegnum kerfi Póstsins á liðnu ári.