Jökull - 01.12.1990, Qupperneq 68

stofnun Háskóla íslands og Orkustofnun). Þjórsár-
hrauniðmiklarann til sjávar fyrirum 8000-7800 árum
(GuðmundurKjartansson, 1964b; 1966; Ámi Hjartar-
son, 1988). Upptök þess voru á Tungnaáröræfum, en
þá var orðið jökullaust þar. Af þessu má ljóst vera að
jökulhörfun sú sem hér er lýst fór öll fram á Preboreal
tíma.
Gögn þau sem hér eru birt virðast falla vel að
þeim gögnum sem liggjatil grundvallareldri kenning-
um um jökulhörfunina, en þessi nýju gögn gera það
óhjákvæmilegt að endurskoða túlkunina, einkum með
hliðsjón af legu ísaskila. Ennfremur er komið í ljós að
meðan á hörfun stóð hafa jökultungur ekist fram og
myndað jökulgarða miklu oftar og víðar en áður hefur
verið álitið.
Árið 1900 fann Helgi Pjeturss tvíátta jökulrákir
á Suðurlandi og áttaði sig á því að suðlægar rákir
væru eldri en vestlægar. Hann benti líka á að rof
er miklu meira eftir eldri jökulstefnuna. Það túlkaði
hann svo að sájökull hefði verið þykkari. Guðmundur
Kjartansson (1940) taldi að minna rof hins yngrajök-
ulskriðs stafaði af því að það hefði staðið í skemmri
tíma. Túlkun Guðmundar er í samræmi við nútíma-
hugmyndir um jökulrof, en samkvæmt þeim ræður
skriðhraði jökuls og tímalengd rofi fremur en þykktin.
í sömu grein hrakti Guðmundur þá kenningu Þjóð-
verjans Knebels (1905), að stefnurnar tvær væru hvor
frá sínu jökulskeiði, og taldi þessar tvær stefnur vera
annað hvort vegna flutnings jökulmiðjunnar suður á
bóginn, eða vegna breytts jökulskriðs við jökuljaðar-
inn vegna hækkandi sjávarborðs á Suðurlandi. Síðar
komst hann á þá skoðun, að jökull á Tungnaáröræf-
um hefði allt síðasta jökulskeið verið þykkari en jök-
ull á miðhálendinu. Ástæðan fyrir þeirri ályktun var
skortur á stapafjöllum á Tungnaársvæðinu (Guðmund-
urKjartansson, 1955; 1957; 1964a). Þá taldi hann víst
að jökulstífluð lón á Kili hefðu myndast á sama tíma
og jökullinn lá við Búðagarðana á Suðurlandi, og að
þar á milli hefði jökuljaðarinn legið. Hann fann ekki
ummerki hans á þessari leið, en taldi víst að ”jök-
uljaðarinn hlýturað hafa legið upp að suðausturhlíð-
um Bjarnarfells og Sandfells, en þar eru minjar hans
ókannaðar" (Guðmundur Kjartansson, 1961). Síðar
(1964a) kvað hann sterkar að orði um þetta án þess að
geta um frekari vísbendingar í þá átt.
Kristján Sæmundsson (1965) tók þessa legu jök-
uljaðarins trúanlega, og ályktaði samkvæmt því að
hörfunarmenjar við Þingvallavatn og nágrenni væru
eldri en Búðagarðurinn. Á grundvelli kenninga Guð-
mundar dró Þorleifur Einarsson (1961) þá ályktun, að
meginísaskil milli Norður- og Suðurlands hefðu legið
um 20-30 km sunnan núverandi vatnaskila á miðhá-
lendinu allt síðasta jökulskeið. Síðar (1964), þegar
frekari gögnum hafði verið safnað af Tungnaársvæð-
inu, taldi hann þau hafa legið á Tungnaáröræfum um
50 km sunnan vatnaskilanna. Jafnframt var hann sam-
mála Guðmundi Kjartanssyni um tengingu Búðagarð-
anna við jökullónin á Kili, og er sá jökuljaðar á kortum
hans síðan (Þorleifur Einarsson og Kristinn Alberts-
son, 1988).
Guttormur Sigbjamarson (1967) sýndi fram á að
margnefnd tenging garðanna á Suðurlandi upp á Kjöl
gat ekki staðist vegna legu jökulgarða á Hauka-
dalsheiði. Framhald þessara jökulgarða austan Hvítár
(mynd 5) rennir frekari stoðum undir skoðun Gutt-
orms.
Þegar loftslag kólnaði og jöklunarmörk lækkuðu í
upphafi síðasta jökulskeiðs byrjuðu jöklar að mynd-
ast á háfjallasvæðum. Snjófymingasvæðin hafa lík-
lega legið á svipuðum slóðum og núverandi jöklar,
auk þess sem við hafa bæst ný svæði við lækkandi
jöklunarmörk. Jökull skreið frá þeim til allra átta og
stækkaði, en vextinum til suðurs voru settar þröngar
skorður vegna kelfingar í sjó. Að því kom að lokum
þegar jökull þakti nær allt landið að hann varð hæstur
á hálendinu norðan og norðvestan Vatnajökuls, nærri
núverandi vatnaskilum og skreið ís þaðan í allar áttir
til strandar. Ef hliðsjón er höfð af því sem þekkt er fra
öðrum svæðum á ísöld, svo sem Skandinavíu, gætu
ísaskil hafa flust norður fyrir Vatnajökul á hámarki
síðasta jökulskeiðs.
Flutningur ísaskila til suðurs frá miðhálendinu
stafar að hluta til af því að sjávarborð reis og mikil
geil myndaðist í jökulinn á Suðurlandsundirlendinu.
Jafnframt kiofnuðu sjálfstæðar jökulmiðjur frá meg-
injöklinum. Raunar varð þessi flutningur ekki fyrr
en jökull var farinn að hopa frá Búðagörðunum, en
þar sem þeir mynduðust eftir ísöld (á Preboreal) verð-
ur niðurstaðan sú, að flutningur ísaskilanna hafi allur
orðið á nútíma.
66 JÖKULL, No. 40, 1990