Jökull - 01.12.1993, Blaðsíða 48

Mynd 2. Segulsviðið táknað sem vektorstærð í rétt-
hyrndu hnitkeríi. — The local geomagneticfield as a
vector quantity in geographic coordinates.
sem út kom árið 1600, lýsir Gilbert tilraunum sínum
með kúlur úr seguljámsteini (1. mynd), sem sýndu að
jörðin hegðaði sér eins og segulmögnuð kúla.
Hér er rétt að útskýra nokkur hugtök. Sá eigin-
leiki rúmsins, að þar skuli seglar leitast við að snúa
í tiltekna átt, er nefndur segulsvið. A hverjum stað
hefur sviðið bæði styrk (intensity) og stefnu, sjá 2.
mynd. Stefnan er sú sem "norður"-endi segulnálar
mundi vísa á, ef hún væri jafnþung í báða enda og
snerist án allra hindrana. Styrk sviðsins má til dæmis
mæla út frá sveiflutíma nálarinnar um þessa jafnvæg-
isstöðu, en á seinni árum hafa komið til sögunnar mun
fljótlegriog nákvæmari aðferðiríþví skyni. I staðþess
að mæla halla (inclination, I) segulnálar, má mæla lóð-
réttan og láréttan þátt sviðstyrksins sitt í hvoru lagi, og
reikna hallastefnuna út úr þeim mælingum. Misvís-
un (magnetic variation, declination, D) er hornið milli
rétts norðurs (hánorðurs, true north) og segulnorðurs,
sem er ofanvarp stefnu F á láréttan flöt. A 3. mynd
sem er tekin upp úr franskri eðlisfræðikennslubókfyrir
menntaskóla frá 1908, sést búnaður til þessara mæl-
inga. Segulnál, sem er stödd í segulsviði jarðar á
Mynd 3. Mælitæki frá því síðla á 19. öld til mælinga
á misvísun og halla jarðsegulsviðsins. Nálarnar hafa
truflandi áhrif hvor á aðra og þarf því að taka þær af til
skiptis við mælingar. —A 19th century instrumentfor
measuring geomagnetic declination and inclination.
norðurhveli, verður fyrir mjög veikum nettó-krafti í
norðurátt, en stefna þess krafts er ekki alveg sú sama
og stefna sviðsins.
Eftir 1600 urðu síðan stöðugar framfarir í smíði
segulmælitækja og í kortlagningu á eiginleikum jarð-
segulsviðsins, einkum misvísunarinnar á hinum ýmsu
stöðum. Um 1635 leiddu þær mælingar í ljós hægfara
breytingar á sviðinu, þannig að misvísunin í Lundún-
um var að breytast um rúmlega gráðu á áratug. Ed-
mund Halley, sá sem halastjarna er kennd við, birti
umfangsmikil kort af misvísun á Norður- og Suður-
Atlantshaíi 1701, en ekki virðist hann hafa gert nein-
ar mælingar nálægt Islandi. Einnig var mældur halli
sviðsins, sem reyndist breytilegur frá einum stað til
annars á jörðunni. Daglegar hreyfingar segulnálar-
innai' sáust fyrst um 1720, og um 1741 sáust sneggri
hreyfingar, tengdarnorðurljósum. Umaldamótin 1800
hóf Alexander von Humboldt að mæla styrk sviðsins
á ferðum sínum.
Eftir var þá að skýra hvaða ástæður jörðin hefði til
þess að vera segulmögnuð, og lögðu ýmsir þar hönd á
46 JÖKULL, No. 43, 1993