Jökull - 01.12.1993, Blaðsíða 47

MISVÍSUN ÁTTAVITA Á ÍSLANDI - SÖGULEGT YFIRLIT
Leó Kristjánsson,
Raunvísindastofnun Háskólans,
Dunhaga 5, 107 Reykjavík
INNGANGUR
Kveikjan að ritun þessarar greinar varð öðru frem-
ur setning í leiðbeiningum um notkun áttavita, sem
höfundur rakst á í dagblaði. Þar stóð orðrétt: "Seg-
ulnálin á áttavitanum bendir ekki í hánorður heldur
segulnorðurvegna miðflóttaraflsjarðarinnar". Þettaer
nokkuð fjarri lagi, og gefur til kynna að fólk almennt
geti haft óljósar hugmyndir um eðli jarðsegulsviðs-
ins. Hér verður því sagt lítillega frá orsökum hinnar
svokölluðu misvísunar áttavitans, og lýst mælingum á
þessari misvísun á Islandi og við landið fyrr og nú.
Bæði almenningi og vísindamönnum hefur alltaf
þótt segulmagn vera dularfullt og heillandi, einkum
það hvernig sumir hlutir gátu dregið að sér aðra og
krafturinn dofnaði ekki með tímanum eins og verða
vildi um rafmagnaða hluti. Seguláhrif hafa oft í huga
fólks verið tengd ýmsurn fyrirbrigðum sem í raun eru
alls óskyld því; má þannig rifja upp að dáleiðsla er í
ýmsum tungumálum kennd við segulmagn.
011 efni hafa einhverja seguleiginleika, en þeir eru
lítið áberandi og þarf næm mælitæki til að kanna þá.
I járni, nikkel og kóbolt (og nokkrum öðrum málm-
kenndum frumefnum við lág hitastig) verða þessir eig-
inleikar þó mjög sterkir af völdum flókinna víxlverk-
ana milli rafeindanna, sem sveima um í frumeindum
þeirra. Þær víxlverkanir er ekki hægt að skilja að
fullu nema með hjálp skammtakenningarinnar, sem
kom fram upp úr 1920. Þær eru kallaðar "járnsegul-
mögnun" (ferromagnetism) en skiptast síðan í marga
undirflokka eftir aðstæðum. Auk hreinu málmanna
sem nefndir voru, hafa margar málmblöndur járnseg-
ulmögnun, svo og ýmis önnur sambönd, til dæm-
is súrefnis- og brennisteinssambönd járns. Þekktast
þeirra er seguljárnsteinn (magnetit, FejOU.
P
Mynd 1. Úr bók W. Gilbert frá 1600, um rannsókn
hans á stefnu lítilla segulnála sem hann festi á segul-
magnaða kúlu. —An illustration from W. Gilbert’s
"De magnete
JARÐSEGULSVIÐIÐ - MÆLINGAR
Fyrir mörgum öldum áttuðu menn sig á því að
segulmagnaðir hlutir, einkum aflangir, leituðust við að
stefna því sem næst norður-suður og hafði það mikla
þýðingu í siglingum allt frá miðöldum. A fyrstu ár-
um 16. aldar voru menn farnir að gera sér grein fyrir
því að slíkir áttavitar stefndu þó ekki beint í norð-
ur, og um miðja þá öld var auk þess tekið eftir því
að segulmagnaðar nálar höfðu tilhneigingu til að hall-
ast allbratt niður. Var leitað ýmissa skýringa á þessari
hegðun, en rétta svarið fann W. Gilbert, læknir Elísa-
betar I. Englandsdrottningar. I bók hans "De magnete"
JÖKULL, No. 43, 1993 45