Jökull - 01.12.1993, Blaðsíða 49

plóginn. Merkast var framlag Þjóðverjans C.F. Gauss,
sem sýndi meðal annars fram á með útreikningum í
bók 1838, að segulsviðið ætti að langmestu leyti upp-
runa sinn inni í jörðinni. Það daglega flökt sviðsins,
sem áður var nefnt, stafar hinsvegar af rafstraumum í
háloftunum, en er hlutfallslega mjög óverulegur hluti
heildarsviðsins hér við yfirborð jarðar.
ORSAKIR JARÐSEGULSVIÐSINS
Haldbær skýring á orsökum segulsviðsins var fyrst
sett fram 1919, en náði ekki almennri viðurkenningu
fyrr en upp úr 1950. Hún byggist á því, að hreyf-
ingar efnisins í hinum fljótandi og rafleiðandi hluta
jarðkjarnans (á 3000-5000 km dýpi) geti viðhaldiðraf-
straumum og þar með segulsviði, á svipaðan hátt og
rafall (dynamo). Snúningur jarðar hefur mikil áhrif á
þessar hreyfingar (sjá Leó Kristjánsson 1984), en það
er þó svokallaður Coriolis-kraftur, sem þar kemur mest
við sögu fremur en miðflóttaaflið. Hafa margir spreytt
sig á að reyna að reikna þessar hreyfingar út, en það er
gífurlega flókið mál jafnvel þótt miklum einföldunum
sé beitt (sjá t.d. Bloxham o.fl. 1989). Hreyfingarnar
eru hinsvegar bæði óreglulegar og breytilegar, þannig
að yfirleitt liggja rafstraumarnir ekki alveg samsíða
miðbaug. Sem stendur hallar rafstraumunum að með-
altali um 11° frá miðbaug, og þar með hallast meðal-
samhverfuás sviðsins um sama horn frá snúningsás
jarðar.
Þá tvo staði þar sem samhverfuás sviðsins sker yf-
irborð jarðarinnar, kalla vísindamenn segulpóla. Sá
sem er á norðurhveli, en er suður-segulpóll jarðarinn-
ar, er oft nefndur "segulpóllinn", og er hann nú norð-
vestan við Grænland. Oft er tekið þannig til orða, að
áttavitanál vísi á þennan segulpól, hvar sem hún er á
jörðinni, en það orðalag er ónákvæmt. Á fyrrnefndum
rafstraumum eru ýmsar minni háttar lykkjur og slaufur,
og sömuleiðis fellur miðja straumkerfanna ekki alveg
saman við jarðmiðju. Þetta veldur ýmsum óreglum í
stefnu segulsviðsins. Misvísunin í NV-Evrópu hefur
til dæmis víðast verið austlæg fram eftir tuttugustu
öldinni þótt segulpóllinn sé vestan við norður þaðan.
Annað hugtak, sem oft er notað jöfnum höndum um
segulpólinn", er sá staður á jörðinni þar sem segul-
nál vísar lóðrétt niður (dip pole), en hann liggur mörg
hundruð kílómetra frá hinum sem fyrr var nefndur.
MÆLINGAR Á MISVÍSUN OG ÖÐRUM
SVIÐÞÁTTUM Á ÍSLANDI OG KRING-
UM ÞAÐ
Allt frá því á 17. öld hefur mikill fjöldi leið-
angra farið til mælinga á misvísun jarðsegulsviðsins,
einkum vegna mikilvægis þeirra fyrir siglingar, en
einnig vegna þess að vísindamenn vildu kynnast þessu
dularfulla fyrirbrigði frá sem flestum hliðum. Komið
var upp föstum stöðvum til mælinga á jarðsegulsvið-
inu snemma á 19. öld, og hafin skipulögð samvinna
milli þeirra að frumkvæði A. von Humboldt. Flestar
segulmælingastöðvarnar eru í Evrópu, en einnig eru
starfræktar slíkar stöðvar á mörgum mjög afskekktum
stöðum. Eru því til ýmsar syrpur mælinga, sem mörg-
um hverjum hefur verið safnað með ótrúlegri þolin-
mæði og unnið úr af mikilli vandvirkni. Sumar syrp-
urnar hafa þó aldrei náð því að birtast á prenti, en
aðrar hafa verið birtar í ritum sem löngu eru gleymd
og aðeins finnast í einstöku bókasöfnum.
Mælingar á segulsviðinu á og við ísland voru fram-
an af gerðar mjög dreift og stopult. Það dregur nokkuð
úr gildi mælinganna, að mælistöðum var sjaldnast lýst
svo nákvæmlega að þá megi þekkja aftur, en stund-
um er greinilegt að staðirnir voru mjög óheppilegir.
Sömuleiðis eru prentvillur og önnur augljós glappa-
skot allalgeng í þeim skýrslum, sem birst hafa, og má
búast við að fleiri slíkar villur séu ófundnar.
MISVÍSUNARMÆLINGAR HÉRLENDIS
TIL 1785
Jón Ólafsson Indíafari nefnir "kompás" tvívegis
í Reisubók þeirri er segir frá ferðum hans á skipum
Danakonungs kringum 1620 (og mun það vera í fyrsta
sinn sem orðið kemur fyrir íslenskað á prenti). 1 Land-
fræðisögu Þorvalds Thoroddsen er á nokkrum stöðum
getið um aðra íslendinga sem þekktu til áttavita, allt
frá því um miðja 17. öld. Má þar nefna Þórð Þorláks-
son Skálholtsbiskup, Jónas Daðason Gam, Jón lærða
Guðmundsson, sr. Pál Björnsson í Selárdal og Árna
Magnússon.
Magnús Arason hafði áttavita við landmælingar
sínar hér upp úr 1720 (sjá Harald Sigurðsson 1978),
og sömuleiðis H. Hoffgaard. Inn í íslandskort þess
síðarnefnda, sem út kom 1724, eru felld sérkort af
JÖKULL, No. 43, 1993 47