Jökull

Issue

Jökull - 01.12.1993, Page 49

Jökull - 01.12.1993, Page 49
plóginn. Merkast var framlag Þjóðverjans C.F. Gauss, sem sýndi meðal annars fram á með útreikningum í bók 1838, að segulsviðið ætti að langmestu leyti upp- runa sinn inni í jörðinni. Það daglega flökt sviðsins, sem áður var nefnt, stafar hinsvegar af rafstraumum í háloftunum, en er hlutfallslega mjög óverulegur hluti heildarsviðsins hér við yfirborð jarðar. ORSAKIR JARÐSEGULSVIÐSINS Haldbær skýring á orsökum segulsviðsins var fyrst sett fram 1919, en náði ekki almennri viðurkenningu fyrr en upp úr 1950. Hún byggist á því, að hreyf- ingar efnisins í hinum fljótandi og rafleiðandi hluta jarðkjarnans (á 3000-5000 km dýpi) geti viðhaldiðraf- straumum og þar með segulsviði, á svipaðan hátt og rafall (dynamo). Snúningur jarðar hefur mikil áhrif á þessar hreyfingar (sjá Leó Kristjánsson 1984), en það er þó svokallaður Coriolis-kraftur, sem þar kemur mest við sögu fremur en miðflóttaaflið. Hafa margir spreytt sig á að reyna að reikna þessar hreyfingar út, en það er gífurlega flókið mál jafnvel þótt miklum einföldunum sé beitt (sjá t.d. Bloxham o.fl. 1989). Hreyfingarnar eru hinsvegar bæði óreglulegar og breytilegar, þannig að yfirleitt liggja rafstraumarnir ekki alveg samsíða miðbaug. Sem stendur hallar rafstraumunum að með- altali um 11° frá miðbaug, og þar með hallast meðal- samhverfuás sviðsins um sama horn frá snúningsás jarðar. Þá tvo staði þar sem samhverfuás sviðsins sker yf- irborð jarðarinnar, kalla vísindamenn segulpóla. Sá sem er á norðurhveli, en er suður-segulpóll jarðarinn- ar, er oft nefndur "segulpóllinn", og er hann nú norð- vestan við Grænland. Oft er tekið þannig til orða, að áttavitanál vísi á þennan segulpól, hvar sem hún er á jörðinni, en það orðalag er ónákvæmt. Á fyrrnefndum rafstraumum eru ýmsar minni háttar lykkjur og slaufur, og sömuleiðis fellur miðja straumkerfanna ekki alveg saman við jarðmiðju. Þetta veldur ýmsum óreglum í stefnu segulsviðsins. Misvísunin í NV-Evrópu hefur til dæmis víðast verið austlæg fram eftir tuttugustu öldinni þótt segulpóllinn sé vestan við norður þaðan. Annað hugtak, sem oft er notað jöfnum höndum um segulpólinn", er sá staður á jörðinni þar sem segul- nál vísar lóðrétt niður (dip pole), en hann liggur mörg hundruð kílómetra frá hinum sem fyrr var nefndur. MÆLINGAR Á MISVÍSUN OG ÖÐRUM SVIÐÞÁTTUM Á ÍSLANDI OG KRING- UM ÞAÐ Allt frá því á 17. öld hefur mikill fjöldi leið- angra farið til mælinga á misvísun jarðsegulsviðsins, einkum vegna mikilvægis þeirra fyrir siglingar, en einnig vegna þess að vísindamenn vildu kynnast þessu dularfulla fyrirbrigði frá sem flestum hliðum. Komið var upp föstum stöðvum til mælinga á jarðsegulsvið- inu snemma á 19. öld, og hafin skipulögð samvinna milli þeirra að frumkvæði A. von Humboldt. Flestar segulmælingastöðvarnar eru í Evrópu, en einnig eru starfræktar slíkar stöðvar á mörgum mjög afskekktum stöðum. Eru því til ýmsar syrpur mælinga, sem mörg- um hverjum hefur verið safnað með ótrúlegri þolin- mæði og unnið úr af mikilli vandvirkni. Sumar syrp- urnar hafa þó aldrei náð því að birtast á prenti, en aðrar hafa verið birtar í ritum sem löngu eru gleymd og aðeins finnast í einstöku bókasöfnum. Mælingar á segulsviðinu á og við ísland voru fram- an af gerðar mjög dreift og stopult. Það dregur nokkuð úr gildi mælinganna, að mælistöðum var sjaldnast lýst svo nákvæmlega að þá megi þekkja aftur, en stund- um er greinilegt að staðirnir voru mjög óheppilegir. Sömuleiðis eru prentvillur og önnur augljós glappa- skot allalgeng í þeim skýrslum, sem birst hafa, og má búast við að fleiri slíkar villur séu ófundnar. MISVÍSUNARMÆLINGAR HÉRLENDIS TIL 1785 Jón Ólafsson Indíafari nefnir "kompás" tvívegis í Reisubók þeirri er segir frá ferðum hans á skipum Danakonungs kringum 1620 (og mun það vera í fyrsta sinn sem orðið kemur fyrir íslenskað á prenti). 1 Land- fræðisögu Þorvalds Thoroddsen er á nokkrum stöðum getið um aðra íslendinga sem þekktu til áttavita, allt frá því um miðja 17. öld. Má þar nefna Þórð Þorláks- son Skálholtsbiskup, Jónas Daðason Gam, Jón lærða Guðmundsson, sr. Pál Björnsson í Selárdal og Árna Magnússon. Magnús Arason hafði áttavita við landmælingar sínar hér upp úr 1720 (sjá Harald Sigurðsson 1978), og sömuleiðis H. Hoffgaard. Inn í íslandskort þess síðarnefnda, sem út kom 1724, eru felld sérkort af JÖKULL, No. 43, 1993 47

x

Jökull

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Jökull
https://timarit.is/publication/1155

Link to this issue: 1. tölublað (01.12.1993)
https://timarit.is/issue/387311

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.

1. tölublað (01.12.1993)

Actions: