Dagblaðið Vísir - DV - 24.10.2014, Blaðsíða 16

16 Fréttir Helgarblað 24.–27. október 2014
Traðkað á Tjáningarfrelsinu
n Dómstólar þurfa að taka dóma Mannréttindadómstóls Evrópu alvarlega n Sigur fyrir tjáningarfrelsið n Hanna Birna vill ræða um fjölmiðla
Í
slenska ríkið brýtur ítrekað á
tjáningarfrelsi blaðamanna.
Þetta er niðurstaða Mann­
réttindadómstóls Evrópu sem
hefur dæmt ríkið skaðabótaskylt
í þrígang á síðustu þremur árum
vegna meiðyrðadóma sem fallið
hafa yfir blaðamönnum hér á landi.
Síðastliðinn þriðjudag var íslenska
ríkið dæmt til að greiða Erlu Hlyns­
dóttur, fyrrverandi blaðamanni á
DV, átta þúsund evrur eða um 1,2
milljónir króna fyrir að brjóta gegn
tíundu grein Mannréttindasátt­
mála Evrópu um tjáningarfrelsi en
sáttmálinn hefur verið lögfestur á
Íslandi. Þetta er í annað sinn sem
Erlu eru dæmdar skaðabætur frá
íslenska ríkinu, en Mannréttinda­
dómstóll Evrópu komst að þeirri
niðurstöðu árið 2012 að ríkið hefði
brotið gegn sömu grein sáttmálans
um tjáningarfrelsi í málum þeirra
Erlu og Bjarkar Eiðsdóttur, fyrrver­
andi blaðamanns Vikunnar.
„Lærdómurinn af þessu máli er
fyrst og fremst sá að dómstólar hér
á landi þurfa að reyna að haga mati
sínu í samræmi við dóm Mann­
réttindadómstólsins í framtíðinni,“
segir Eiríkur Jónsson, prófessor við
lagadeild Háskóla Íslands og einn
helsti sérfræðingur landsins um
meiðyrði og tjáningarfrelsi.
„Ég fagna þessari niðurstöðu
og þetta er mikill sigur sem sýnir
að það þarf að festa betur í sessi
meginreglur tjáningarfrelsis á ís­
landi,“ sagði Hjálmar Jónsson, for­
maður Blaðamannafélags Íslands,
í kjölfar dómsins. Þá sagði Hjálmar
þröngan skilning á mikilvægi tján­
ingarfrelsis fjölmiðla margsinnis
hafa komið fram í dómum íslenskra
dómstóla á umliðnum árum og að
þeir hafi þannig lagt stein í götu
blaðamennsku og fjölmiðlunar í
landinu. Það sé óskandi að nú verði
breyting á, því tjáningarfrelsið sé
hornsteinn lýðræðislegra samfé­
lagshátta og ekkert annað meðal
jafn öflugt til að uppræta spillingu
og ranglæti. Mögulegar refsingar
vegna móðgana og ærumeiðinga
eru þyngri á Íslandi en í flestum
löndum Evrópu.
Umfjöllun um Gumma í
Byrginu
Erla var dæmd í Hæstarétti Íslands
í febrúar 2010 til þess að greiða
eiginkonu Guðmundar Jónssonar
í Byrginu 400 þúsund krónur fyrir
ummæli sem viðmælendur Erlu,
þar á meðal ein þeirra stúlkna sem
Guðmundur hafði verið dæmdur
fyrir að hafa kynferðismök við,
höfðu um hana í frétt DV þann
31. ágúst 2007. Hæstiréttur sagði
meðal annars að eftirfarandi um­
mæli hefðu gefið til kynna að
eigin kona Guðmundar hefði gerst
sek um refsivert athæfi, sem væri
ekki sannað: „… ekki við hæfi að
sú sem veiðir fyrir hann vinni í
grunnskóla“.
Viðmælendurnir höfnuðu
því að rétt hefði verið eftir þeim
haft og þar sem upptöku af sam­
tölunum hafði verið fargað komst
Hæstiréttur að þeirri niðurstöðu
að Erla bæri skaðabótaábyrgð þar
sem ekki væri sannað að ummæl­
in væru frá þeim komin. Mann­
réttindadómstóll Evrópu komst
hins vegar að þeirri niðurstöðu að
íslenska ríkið hefði brotið á tján­
ingarfrelsi Erlu með þessum dómi
enda taldi dómurinn allar líkur á
að rétt hefði verið eftir haft.
Erfitt mat
„Tæknilega þá er matið á mörkum
tjáningarfrelsis og friðhelgi einka­
lífs auðvitað flókið eins og sést af
lestri dómsins,“ segir Eiríkur Jóns­
son í samtali við DV. „Það eru alls
konar sjónarmið sem togast þarna
á og margir þættir sem líta þarf
til við matið. Í fyrsta lagi er það
spurningin um það hvort þetta
teljist vera innlegg í þjóðfélags­
umræðuna eða ekki. Svo skipt­
ir máli hvort þetta sé gildisdómur
eða staðhæfing um staðreynd. Þá
skiptir máli hvort blaðamaðurinn
hafi gert þetta í góðri trú og hag­
að sér í samræmi við góða blaða­
mannshætti og í raun geta ýmis
önnur atriði skipt máli og oft verið
um mjög vandasamt mat að ræða.“
Hann segir helsta muninn á
niðurstöðu Hæstaréttar Íslands
annars vegar og Mannréttinda­
dómstóls Evrópu hins vegar vera
þann, að Hæstiréttur hafi álitið
ummælin í blaðinu hafa ver­
ið beina staðhæfingu um stað­
reynd, sem væri ósönnuð, á með­
an Mannréttindadómstóllinn hafi
fremur álitið þau gildisdóm.
Ekki staðreyndafullyrðing
„Það má segja að grundvallar­
munurinn sem skýrir þetta helst
sé sá að Hæstiréttur nálgast þessa
fullyrðingu um að hún sé að veiða
fyrir annan sem beina staðhæf­
ingu um staðreynd, og í rauninni
ekki bara staðreynd, heldur sem
fullyrðingu um refsiverða hátt­
semi. Afstaða Mannréttindadóm­
stólsins virðist hins vegar vera
meira í þá veru að þetta sé ekki
hrein staðreyndafullyrðing held­
ur frekar í raun og veru eins og
þeir segja, Value based character­
ization of established factual ev­
ent, eða gildishlaðin framsetning á
staðreynd sem talin var liggja fyrir,
þ.e. um að hún hafi verið þátttak­
andi í þessum kynlífsathöfnum.“
Eiríkur segir almennt ekki auð­
velt að ráða í afmörkunina á stað­
hæfingu um staðreyndir og gildis­
dóma. „Munurinn á þessum
tveimur flokkum liggur í megin­
atriðum í því að ef þú viðhefur
beina staðreynd og fullyrðir að
einhver hafi framið refsivert brot,
þá þarftu almennt að sanna það,
þótt á því séu undantekningar.
Þegar um gildisdóm er að ræða
þá nægir hins vegar í rauninni að
þú sýnir að þetta eigi sér einhverja
stoð í fyrirliggjandi staðreyndum.
Þannig að þetta byggir á mismun­
andi sönnunarkröfu og nálgunin
er svona mismunandi af því. Það
verður hins vegar að segjast eins
og er að í sumum tilvikum er ekki
auðvelt að átta sig á því í hvorn
flokkinn ummæli falla enda eru
mörkin á milli flokkanna ekki að
öllu leyti skýr.“
Taki niðurstöðuna alvarlega
Aðspurður hvort þessi nýlegu
dómar Mannréttindadómstóls­
ins í tjáningarfrelsismálum séu
ákveðinn áfellisdómur yfir íslensk­
um dómstólum segir Eiríkur: „Ég
myndi nú ekki lýsa því þannig. Nú
eru menn að draga ýmsar ályktanir
um að þetta sé algjör áfellisdómur
yfir kerfinu sem slíku en ég er ekki
viss um að það sé rétt. Meiðyrða­
kerfið sem slíkt er ekki undir í mál­
inu en hins vegar er þetta til marks
um það að Mannréttindadóm­
stóllinn telji að í þessum þrem­
ur tilvikum sé ekki verið að meta
mörkin á milli tjáningarfrelsis og
friðhelgi einkalífs rétt. Kerfið sem
slíkt er í sjálfu sér ekki undir þó að
almennt séð telji ég fulla ástæða til
að hugað verði að því hvort ekki sé
kominn tími til að huga að endur­
skoðun meiðyrðalöggjafarinnar
í ljósi breytts umhverfis. Niður­
staðan í þessum ákveðnu málum
er hins vegar fyrst og fremst sú
að þetta flókna mat sem fer fram
í þessum tilvikum hafi ekki farið
fram með réttum hætti.“
Skúli Magnússon, formaður
Dómarafélags Íslands, sagði í sam­
tali við fréttastofu RÚV á miðviku­
daginn að íslenskum dómstólum
bæri að taka niðurstöðu Mann­
réttindadómstóls Evrópu alvar­
lega: „Íslenskir dómarar þurfa
að sjálfsögðu að taka alla dóma
Mannréttindadómstóls Evrópu
alvarlega og þeir gera það.“ Þrátt
fyrir að ekki væri hægt að draga
þá ályktun af dómnum að ekki sé
litið til mannréttindasáttmálans
við dómsúrskurði, ættu dómarar
að líta til túlkunar Mannréttinda­
dómstólsins í þessum dómi við
túlkun meiðyrðadóma gegn
blaðamönnum. „Mannréttinda­
dómstóllinn gerir minni kröfur til
heimildarvinnu, eða þeirra heim­
ilda sem blaðamaður styðst við,
og ætlar honum ríkara svigrúm, og
það er kannski þetta sem íslenskir
dómstólar þurfa þá að hafa í huga
í framtíðinni við túlkun á þessum
dómi,“ sagði Skúli.
Ný fjölmiðlalög
Eins og fyrr segir var íslenska rík­
ið dæmt fyrir að brjóta á tjáningar­
frelsi þeirra Erlu og Bjarkar Eiðs­
dóttur í tveimur dómum sem féllu
árið 2012. Í báðum málum höfðu
þær Björk og Erla verið gerðar
ábyrgar fyrir ummælum viðmæl­
enda sinna um refsiverða hátt­
semi á nektarstöðum og dæmdar
til hárra fjársekta fyrir meiðyrði.
Björk fékk tæpar sex milljónir í
skaðabætur og Erla um þrjár og
hálfa milljón. Í millitíðinni, það
er að segja, eftir að dómarnir féllu
hér á landi og áður en dómur féll
úti í Evrópu voru sett ný fjölmiðla­
lög, en þar er meðal annars kveðið
skýrt á um að blaðamaður beri
ekki ábyrgð á ummælum viðmæl­
enda sinna sé rétt eftir þeim haft
og þeir samþykkja birtingu um­
mælanna.
„Það er mín skoðun að ef þetta
ákvæði hefði verið í gildi þegar hin
málin féllu, þá hefði það leitt til
sýknu hér á landi, þannig að það
hefði í reynd aldrei komið til þeirra
áfellisdóma hér á landi og þar af
leiðandi aldrei áfellisdómanna á
hendur íslenska ríkinu úti,“ segir Ei­
ríkur Jónsson. Annað sé upp á ten­
ingnum í síðara málinu enda ekki
hægt að sanna hvort rétt hafi verið
haft eftir miðmælendum þar sem
upptaka var ekki til staðar. „Nýi
dómurinn horfir öðruvísi við hvað
þetta varðar en þar er náttúrulega
verið að deila um hvort rétt sé eftir
Jón Bjarki Magnússon
jonbjarki@dv.is
Dæmd fyrir ummæli annars Björk
Eiðsdóttir, fyrrverandi blaðamaður Vikunn-
ar, vann mál fyrir Mannréttindadómstól
Evrópu árið 2012, en hún hafði verið dæmd
fyrir orðrétt ummæli viðmælanda síns.
Mikill sigur Hjálmar Jónsson, formaður
Blaðamannafélags Íslands, segir dóminn
mikinn sigur sem sýni að það þurfi að festa
betur í sessi meginreglur tjáningarfrelsis á
Íslandi.
„Nú eru
menn að draga
ýmsar ályktanir um að
þetta sé algjör áfellis-
dómur yfir kerfinu sem
slíku en ég er ekki viss um
að það sé rétt.
Á
rið 1986 var Þorgeir Þorgeir­
son dæmdur fyrir greinar
sem hann skrifaði um lög­
regluofbeldi í Morgunblað­
ið þremur árum áður. Var hann
dæmdur fyrir skammaryrði, eða
móðganir, við opinberan starfs­
mann. En í lögunum kom fram
að jafnvel þótt aðdróttunin væri
sönnuð gæti hún varðað sektum
ef hún væri borin fram á ótilhlýði­
legan hátt.
Var Þorgeiri gert að greiða 10
þúsund krónur í sekt auk sakar­
kostnaðar. Þorgeir kærði dóminn
til Mannréttindadómstóls Evrópu.
Dómstóllinn komst einróma að
þeirri niðurstöðu að íslenska ríkið
hefði brotið gegn Þorgeiri á
10. grein Mannréttindasátt­
mála Evrópu um tjáningar­
frelsi. Dómurinn hafði meðal
annars þau áhrif að stjórnar­
skrá Íslands var breytt.
„Stofufélagar þessa unga
manns sögðu mér að bæklun
hans væri af völdum útkast­
ara og lögreglu. Þessu vildi ég
þá ekki trúa svona fyrirvara­
laust og spurði bæði lækna
og sjúkralið að þessu. Jú, rétt
var það: þarna var komið eitt
af fórnardýrum löggæslunn­
ar í næturlífi Reykjavíkur,“
sagði meðal annars í umfjöll­
un Þorgeirs.
Þorgeir gegn ríkinu
Mátti ekki skrifa um lögregluobeldi jafnvel þótt það væri satt