Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2013, Page 192

Haukur Þorgeirsson
190
það smám saman hvernig stuðlað var viðp Þetta reynist nokkuð flókið mál og um
það hafa verið skiptar skoðanir. Björn Karel Þórólfsson hafði þessa skýringu
(1925: XX V—XXVI):
í byrjun orðs hefur j verið hálfhljóð fram undir 1500 og ekki fengið sama
hljóðgildi sem nú fyr en í kring um 1600
Það er tvennt athugavert við þessa skýringu. Annars vegar er j ekkert sérstaklega
önghljóðskennt enn þann dag í dag og eiginlega vandséð að það hafi getað verið
öllu meira hálfsérhljóð fyrr á öldum. Hins vegar er greinilegt að bragfræðilega
breytingin hefst töluvert fyrir 1500. Þessi hljóðfræðilega hugmynd Björns Karels
virðist því ekki ganga upp.
Næsta hugmynd er hljóðkerfisleg. Jón Axel Harðarson (2007) hefur sýnt
fram á ákveðnar breytingar á samhljóðakerfinu sem verða á 13. og 14. öld. A þeim
tíma renna saman önghljóðs-ý og hálfsérhljóðsý í innstöðu þannig að beygja og
deyja taka að ríma saman. Jón Axel leggur til að j í framstöðu sé þá „endurtúlkað
hljóðkerfislega sem framgómmælt önghljóð" (2007:86). Það mætti hugsa sér að
þetta hefði áhrif á stuðlasetninguna. Enn eru þó ljón í veginum. I fyrsta lagi má
enn efast um tímasetninguna. Ragnar Ingi Aðalsteinsson (2010) hefur sýnt fram
á að þegar um árþúsundaskiptin virðast skáldin í nokkrum vafa um það hvort j
stuðlar við sérhljóð eða ekki. Þetta sést þegar ofstuðlun er skoðuð. I öðru lagi er
ekki ljóst hvers vegna j ætti til að byrja með að stuðla við sérhljóð, jafnvel þótt það
væri greinilega túlkað sem hálfhljóð fremur en önghljóð. I hinum germönsku
málunum stuðla hálfsérhljóðin v og j við sjálf sig. Og í norrænu stuðlar v ekki við
sérhljóð þótt v hafi ekki endilega verið minna sérhljóðskennt en joð.
Það er í samanburðinum við hin germönsku málin sem ég held að lausnin liggi.
Hvað er sérstakt við norrænu sem gerir það að verkum að þar stuðlaði j við sérhljóð
en ekki í vestur-germönsku málunum? Eg held að svarið liggi í því að á frumnor-
rænu málstigi hvarfj alls staðar í framstöðu. Þannig höfum við til dæmis orðin ungur
og ár með sérhljóðsupphafi en á ensku og þýsku hefjast þessi orð enn íj (þ.e. [j]).
En norður-germanska var ekki lengiý-laus. Til varð nýtt j með klofningu ein-
hljóða og þróun tiltekinna tvíhljóða. Þannig fáum við norræn orð eins og jór,jarl,
jgrð og jgfurr. Á frumnorrænu málstigi hafa þessi orð hafist á sérhljóði, eins og
tilsvarandi orð í fornensku: eoh, eorl, eorðe, eofor.
Sem sagt: Á frumnorrænu stigi stuðluðu orð eins og *ehwaz ('jór’) og *erþu
('jörð’) alveg vandræðalaust við önnur orð sem hófust á sérhljóði. Hvað gerist
síðan þegar hljóðbreytingar valda því að þessi orð fá upphafs-J? Menn þekkja þá
væntanlega gömul kvæði þar sem J-orðin stuðla við orð sem hefjast á sérhljóði. Ný
kvæði eru síðan ort eftir þessu gamla móti og til verður sú hefðarregla að j stuðlar
við sérhljóða. Þessi hljóð eru þá í sama jaffigildisflokki í stuðlasetningu.
Hér er þá fýrirbæri í íslenskum kveðskap skýrt með hefð sem teygir sig aftur
til frumnorrænu. Eg hef síðan rökstutt að fleiri einkennileg fyrirbæri skýrist af
hefðarreglum með rætur í málsögunni.