Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2013, Page 195

193
Hljóðkerfi og bragkerfi
I byrjun 14. aldar fer að bera á því í handritum að þessar tvær endingar séu
skrifaðar á sama hátt, bæði að fornt ur sé ritað <r> og að fornt r sé ritað <ur>. A
sama tíma birtast tilfelli um að fornt r sé atkvæðisbært í kveðskap. Venjulega er
litið svo á að orðið hafi hljóðbreyting sem breytti r í ur og endingarnar hafi þar
með fallið saman. Þetta er sennilega rétt. En í kveðskapnum kemur þessi breyt-
ing fram á nokkuð óvæntan hátt. A fjórtándu, fimmtándu og sextándu öld er
málum háttað svo að inni í vísuorðum verður gamla r-endingin gjarnan atkvæðis-
bær en í lok vísuorða er hún það alls ekki. Til dæmis er hér ferskeytt vísa úr Ólafs
rímu Haraldssonar:
Kálfur hjó til bragnings bystr,
batt sér þungan vanda,
rammliga var hann á reiði lystr
ræsi þeim að granda. (Ólafs ríma Haraldssonar 52; Rs l:y)
Til að textinn falli inn í bragarháttinn verðum við að hafa «r-endingu í Kálfur en
byrstur þarf að vera einkvætt: Kdlfur hjó til bragnings byrstr.
Það merkilega er að aðeins orð sem höfðu að fornu endinguna r koma fyrir í
karlrími. Þau sem hafa fornu endinguna -ur geta hins vegar tekið þátt í kvenrími.
Hér eru tvær vísur til viðbótar. Þessi er úr Brönu rímum (hér tákna uppskrifuðu
bókstafirnir1 og 2 mismunandi tónkvæði í samræmi við algenga ritvenju):
Báru hið skæra brenda *vell
bjartar silki 2Nönnur,
samið með guðvef, silki og ’pell
svó var hver sem 2önnur. (Brönu rímur XVI.41; Uppskriftir)
Hér stendur Nönnur — önnur í kvenrími en þessi orð hafa fornar ur-endingar.
Hér er svo vísa úr Ormars rímum:
Þó allur sé eg af angri Tleikr
og efldur sárri 2pínu
hætti eg á hvórt hringa 'eikr
hlýða gamni 2mínu. (Ormars rímur 1.6; Haukur Þorgeirsson 2013:320)
Hér eru bleikr og eikr í karlrími.
Hvernig gerðu skáldin greinarmun á orðum eins og eikr (nú eikur) og
Nönnuri Ef það væri með hefðarreglu þyrfti það að vera sundurgreinandi hefðar-
regla. En vandséð er hvernig slík hefðarregla hefði getað viðhaldist eftir að ekki
var lengur gerður greinarmunur á r og ur í stafsetningu.
Eg tel því einsýnt að orðmyndir eins og eikur og Nönnur hafi ekki verið eins
í framburði á síðmiðöldum. En í hverju lá munurinn? Það er hægt að hugsa sér
fleiri en einn möguleika en það sem mér virðist líklegast er að greinarmunurinn
hafi falist í aðgreinandi tónkvæði.