Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.03.2009, Blaðsíða 53

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 1. tbl. 85. árg. 2009 49
Ritrýnd fræðigrein
Í gegnum árin hafa komið fram ólíkar skilgreiningar á heilbrigði en
íslensk heilbrigðisyfirvöld leggja skilgreiningu Alþjóðaheilbrigðis­
málastofnunarinnar, WHO (WHO, 1946) til grundvallar allri
sinni markmiðssetningu. Þar segir að heilbrigði sé ástand sem
einkennist af fullkominni líkamlegri, andlegri og félagslegri vellíðan
en ekki aðeins það að vera laus við sjúkdóma eða heilsubrest.
Gagnrýni hefur komið fram á skilgreiningu WHO þess efnis
að hún geri kröfur um of mikla fullkomnum og því hafa fleiri
skilgreiningar verið settar fram. Þar má nefna skilgreiningu Sigríðar
Halldórsdóttur (2000a) sem byggist á reynslu einstaklingsins
af heilbrigði. Þar segir að heilbrigði sé upplifun einstaklings af
veruleika sem hefur líkamlega, andlega, tilfinningalega, trúarlega,
félagslega og samfélagslega hlið. Innri og ytri áhrifaþættir móti
reynslu einstaklingsins af heilbrigði en heilbrigði megi í stuttu máli
lýsa sem þeirri tilfinningu að geta unnið að því sem tengist eigin
hamingju og velferð þegar til lengri tíma er litið. Samkvæmt þessari
skilgreiningu er tekið meira mið af einstaklingnum sjálfum heldur
en skilgreining WHO gerir. Skilgreining Sigríðar er að því leytinu
hagnýtari í vinnu með skjólstæðingum að þeir hafa sínar eigin
skilgreiningar á heilbrigði og merking hugtaksins tekur breytingum
gegnum lífið og er endurskilgreint í samræmi við þá reynslu sem
einstaklingarnir verða fyrir á lífsleiðinni (Jones, 1994).
En hvað telja aldraðir að viðhaldi heilsu og auki vellíðan? Talsvert
er til af bandarískum rannsóknum sem koma inn á þau mál.
Í viðtölum við 65 til 75 ára einstaklinga kom fram að regluleg
líkamsþjálfun hefði jákvæð áhrif á hreyfifærni, hugarstarf og
almenna vellíðan (Scanlon­Mogel og Roberto, 2004). Þá er
heilbrigði hugans öldruðum mikilvægt. Einstaklingar, sem höfðu
náð 60 ára aldri og bjuggu í heimahúsum, lögðu áherslu á
að heilbrigði fæli í sér jákvætt viðhorf, að horfa raunsæjum
augum á það sem við er að fást og að geta aðlagast
breytingum (Reichstadt o.fl., 2007). Minnistap er eitt algengasta
umkvörtunarefnið og það einkenni öldrunar sem flestir óttast
(Dixon o.fl., 2007). Þá getur félagslegt umhverfi einnig haft áhrif
á heilsu þessa aldurshóps (WHO, 2007). Samskipti við fjölskyldu
og vini eru mikilvæg fyrir heilsu og vellíðan því þaðan fæst
stuðningur sem veitir öryggi en einnig er þörf fyrir samskipti við
fólk utan fjölskyldunnar (Feldman o.fl., 2003). Þá álíta aldraðir
það mikilvægt fyrir heilsuna að vera áfram þátttakendur í
samfélaginu og hafa hlutverki að gegna (Reichstadt o.fl., 2007).
Aldraðir virðast hafa áhuga á heilsueflingu og hvernig þeir geti
sjálfir bætt eigin líðan. Hvatning til heilsueflingar er mikilvæg
en ekki er sama hvernig staðið er að henni. Það þarf að vera
gert á þann hátt að höfði til þessa aldurshóps (Ory o.fl., 2003).
Í skilgreiningu WHO (1986) er heilsuefling sögð ferli sem geri
einstaklingum kleift að ná betra valdi á eigin heilbrigði og efla
það. Til að líða vel er mikilvægt að gera sér grein fyrir væntingum
sínum, geta uppfyllt þarfir sínar og lifað í sátt við umhverfið
(Nutbeam, 2001). Þannig ættu yfirvöld og heilbrigðisstarfsfólk
að stefna að því að auðvelda eldri borgurum að gera eitthvað
sjálfir í sínum málum. Heilsuefling snýst mikið um viðhorf en
í viðhorfum felast skoðanir, tilfinningar og hegðun. Eigi að fá
einstaklinga til að breyta hegðun sinni, með það að markmiði
að efla heilsuna, þarf fyrst að vinna að því að ná fram breytingu
á viðhorfi (Downie o.fl., 1996). Í heilsuhegðun felast athafnir
einstaklingsins ásamt andlegum og tilfinningalegum þáttum
(Gochman, 1997). Hún vísar til þess sem einstaklingar gera eða
forðast að gera þó svo að þeim sé það ekki alltaf meðvitað. Þá
er ljóst að margt hefur áhrif á heilsuhegðun, svo sem fjölskylda,
félagslegt umhverfi, þjóðfélag og menning.
Rannsóknir á reynslu aldraðra Íslendinga á heilbrigði og því
hvað viðheldur heilbrigði eru takmarkaðar. Mikilvægt er að bæta
þar úr ef ýta á undir heilsueflandi aðgerðir í þessum aldurshópi
og ná þeim markmiðum sem sett eru fram í heilbrigðisáætlun
til ársins 2010 (Heilbrigðis­ og tryggingamálaráðuneytið, 2001).
Til að geta skipulagt heilsueflingu, sem nær til þessa hóps,
þurfum við að fá meiri innsýn í reynsluheim aldraðra og hvaða
þættir hafa dugað þeim vel til að efla og viðhalda eigin heilsu.
Í rannsókninni var því leitað svara við spurningunni: „Hver er
reynsla aldraðra, sem búsettir eru á eigin heimili, af heilbrigði
og af því hvað viðheldur og eflir heilsu á efri árum.“
AÐFERÐ
Fyrirbærafræðileg aðferð var valin þar sem hún er vel til þess
fallin að draga upp trúverðuga mynd af reynslu fólks. Notuð var
rannsóknaraðferð Vancouver­skólans sem er fyrirbærafræðilegur
skóli með sterkum áhrifum frá túlkunarfræði og hugsmíðahyggju
(Sigríður Halldórsdóttir, 2000b). Hann byggist jafnframt á því
viðhorfi að hver og einn upplifi veröldina á sinn hátt og sú sýn,
sem hann hafi, mótist af því sem áður hefur átt sér stað í lífi hans
og hvernig hann vinnur úr þeirri reynslu. Því hentar Vancouver­
skólinn í fyrirbærafræði vel til að auka skilning á mannlegum
fyrirbærum (Sigríður Halldórsdóttir, 2003).
Þátttakendur
Úrtakið í þessari rannsókn var tilgangsúrtak þar sem við
leituðumst við að ná til eldri einstaklinga sem voru tilbúnir til og
færir um að deila með okkur persónulegri reynslu af heilbrigði
og af viðhaldi og eflingu heilsunnar. Sjö tengiliðir voru fengnir
til að benda á hugsanlega þátttakendur sem gátu uppfyllt þau
skilyrði að vera komnir á eftirlaunaaldur og vera búsettir á eigin
heimili. Tengiliðirnir höfðu síðan samband við þá sem til greina
komu og afhentu þeim kynningarbréf þar sem boðið var upp
á þátttöku í rannsókninni. Í leiðinni bentu þeir viðkomandi á að
hafa samband símleiðis væri hann tilbúinn að taka þátt. Bætt
var við úrtakið þar til nýjar upplýsingar hættu að koma fram.
Þátttakendur urðu alls tíu, fimm konur og fimm karlmenn
á aldrinum 69 til 87 ára, og var meðalaldur tæplega 79
ár. Þau voru búsett á Norðurlandi vestra, Vesturlandi og
höfuðborgarsvæðinu. Sex þeirra bjuggu á misstórum
þéttbýlisstöðum en fjórir í dreifbýli.
Gagnasöfnun og úrvinnsla
Fyrsti höfundur sá um gagnasöfnun sem fram fór með viðtölum.
Í hverju viðtali var rannsóknarspurningin höfð að leiðarljósi.
Þá voru nokkrar viðtalsspurningar hafðar til hliðsjónar svo
sem: „upplifir þú að þú sért heilbrigð(ur).“ Væri svarið játandi
fylgdi spurningin: „Hvað gerir það að verkum að þér finnst þú
vera heilbrigð(ur),“ annars: „Hvernig leið þér þegar þú varst
heilbrigð(ur).“ Viðtölin voru vélrituð upp og greind samkvæmt