Morgunblaðið - 12.08.2015, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 12. ÁGÚST 2015
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
J
elena ólst upp smáþorpi í Austur-
Makedóníu, fátækasta hluta Evr-
ópu. Það var ekkert við að vera, ekk-
ert að gera nema strita og sofa, eng-
ir peningar, engin menntun, engin
framtíð. Eitt sinn er hún var við vinnu á akri
fjölskyldunnar kom til hennar kona og bauð
henni vinnu, frábæra vinnu sem þjón-
ustustúlku í Vestur-Evrópu þar sem hún
myndi fá 200 dollara á mánuði. Það er kannski
ekki mikið í augum okkar sem búum við alls-
nægtir, en nánast auðævi austast í álfunni –
eftir nokkurra mánaða vinnu gæti hún keypt
nýtt hús handa fjölskyldunni og framfleytt
henni allri.
Saga Jelenu er rakin í heimildarmynd búlg-
arska ljósmyndarans Mimi Chakarova, þar
sem hún rekur leið Jelenu og annarra ungra
kvenna frá heimahögum í Austur-Evrópu í kynlífs-
þrældóm í Vestur-Evrópu og Mið-Asíu. Þær hefja ferðina
vongóðar, líkt og Jelena, og fullar bjartsýni yfir að geta
brotist úr örbirgð og geta þá fyrir vikið hjálpað fjölskyldu
sinni til betra lífs. Ekki líður þó á löngu að stúlkurnar átta
sig á því að þjónustan sem þeim er ætlað að veita er kyn-
lífsþjónusta hvort sem þær vilja það eða ekki. Fyrst er
þeim nauðgað og þær barðar til hlýðni og þegar búið er að
brjóta þær niður taka þær við tugum „viðskiptavina“ á
dag. Nóg er að eiturlyfjum til að halda þeim auðsveipum
þegar hnefinn dugir ekki til.
Líkt og svo margar ungar stúlkur var Jelena seld til
vændishúss í Tyrklandi og átti þar auma vist,
sem nærri getur. Eitt sinn reyndi hún að
sleppa úr prísundinni með því að klifra út um
glugga á fjórðu hæð í vændishúsinu en missti
takið, hrapaði niður á götu og lamaðist um
tíma. „Eigandi“ hennar lét sér fátt um finnast,
sótti hana á sjúkrahúsið og lét hana halda
áfram að þjónusta karla enda lamaðist hún
bara fyrir neðan mitti.
Í myndinni er það rakið að Jelenu tókst að
losna úr klóm óþokkanna fyrir atbeina sam-
taka sem starfa við það að frelsa vændiskonur,
en það var þó ekki ávísun á hamingjuríkt líf:
„Ég vildi að ég hefði aldrei fæðst,“ segir hún í
myndinni, „ég væri betur dauð“.
Víst er þetta hryllileg saga og ég biðst for-
láts á að láta annað eins koma fyrir þín augu,
kæri lesandi, en þessi saga, sem er ekki bara
saga Jelenu heldur líka saga þúsunda, ef ekki tugþús-
unda, ungra kvenna rifjaðist upp fyrir mér þegar ég las
þá frétt á mbl.is að mannréttindasamtökin Amnesty Int-
ernational hefðu samþykkt tillögu um afglæpavæðingu
vændis á heimsþingi sínu í Dyflinni.
Ég tek reyndar undir það að afglæpavæða eigi sölu á
vændi, enda eru vændiskonur alla jafna fórnarlömb eins
og Jelena og fáránlegt að refsa fórnarlömbum. Að því
sögðu bendi ég þó á að í landinu þar sem Jelena leið hvað
mestar kvalir, Tyrklandi, er það einmitt löglegt að reka
vændishús og hagnast á líkömum annarra – þar er búið að
afglæpavæða eymdina. arnim@mbl.is
Árni
Matthíasson
Pistill
Afglæpavædd eymd
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
FRÉTTASKÝRING
Bjarni Steinar Ottósson
bso@mbl.is
Ný rannsókn hefur í fyrstasinn sýnt, með raðgrein-ingu á erfðamengi fjöldastofna streptókokka af
svokölluðum A-flokki innan tegunda
streptókokka, hvað liggur að baki því
að sýkingar af völdum þeirra urðu
tíðari og alvarlegri á heimsvísu síð-
asta áratug.
Tveir íslenskir læknar komu að
rannsókninni, Karl G. Kristinsson og
Magnús Gottfreðsson, en auk þeirra
komu að henni vísindamenn frá
Bandaríkjunum og Finnlandi.
Tilgátan sem varð kveikjan að
rannsókninni var sú að breyting
hefði orðið á fyrirliggjandi stofni A-
streptókokka sem hefði valdið far-
aldri sýkinga. Magnús segir spurn-
inguna hafa sótt að mönnum lengi og
nú liggi fyrir einhver svör.
Aukin eiturefnaframleiðsla
Niðurstöður rannsóknarinnar
sýna að breyting varð í hluta stofn-
anna á stjórnsvæði gena sem stýra
framleiðslu eiturefna, streptolysin O
og NAD-hydrolasa. „Breytingarnar
valda því að framleiðslan á þessum
efnum eykst umtalsvert,“ sagði
Magnús. „Í framhaldi sjáum við
verulega aukningu á tíðni þessara
sýkinga á alþjóðavísu. Þessi eiturefni
valda ýmsum fylgikvillum. Þau bæði
hamla eðlilegri svörun ónæmiskerf-
isins með því að drepa hvít blóðkorn
og geta valdið miklum vefjaskaða og
drepi.“
Hinn nýi stofn leysti eldri stofna
alveg af hólmi. „Samkvæmt okkar
útreikningum hefur þetta líklega
gerst fyrir tíu til tólf árum. Þá sjáum
við fyrstu vísbendingarnar um að
þetta sé að gerast. Eftir það hefur
þessi gerð náð yfirhöndinni og árið
2013 er þessi stofn búinn að nánast
þurrka út eldri stofna bakteríunnar.“
Viðamikil rannsókn
Rannsóknin tók til nærri 5.000
sýna úr alvarlegum A-streptókokka-
sýkingum auk klínískra upplýsinga
um tilfellin. Magnús segir þær nauð-
synlegar svo hægt sé að túlka nið-
urstöðurnar. Mikil vinna fór í að
kortleggja faraldssögu þeirra bakt-
eríustofna sem íslensku vís-
indamennirnir lögðu til. „Rann-
sóknin byggist á nákvæmri
greiningu á umfangsmiklu stofna-
safni fengnu úr ífarandi sýkingum,
s.s. blóðeitrun. Stofnarnir voru rað-
greindir og bornir saman. Safnið
nær yfir langt tímabil og því var
hægt að greina breytingar sem urðu
yfir tíma í ákveðnum stofnum bakt-
eríanna.“
Í ljós kom að þó að breyting-
arnar á erfðaefni bakteríunnar hafi
valdið litlum breytingum á bakt-
eríunum sjálfum jókst til muna hæfni
hennar til þess að valda faröldrum.
Þær hafi framleitt sömu eiturefni og
áður, en í auknum mæli.
„Niðurstöðurnar eru þýðing-
armiklar, bæði til þess að skilja
hvernig þessir faraldrar verða til og
til þess að hjálpa okkur að greina far-
aldra í framtíðinni, jafnvel í raun-
tíma.“
Næstu skref
Magnús segist nokkuð
sannfærður um það að samstarf
vísindamannanna haldi áfram.
Þessar niðurstöður sem og
fyrri niðurstöður hópsins hafi
sýnt fram á þá miklu möguleika
sem samstarf af þessum toga feli í
sér. Það geti orðið öðrum
rannsóknum fyrirmynd,
sérstaklega á sviðum
þar sem erfitt er að
greina heildarmynd
alþjóðlegra viðfangs-
efna.
Fundu orsök faraldurs
streptókokkasýkinga
Morgunblaðið/Eggert
Gjörgæsla Streptókokkasýkingar úr A-hóp geta í versta tilfelli valdið m.a.
ífarandi vöðvasýkingu með drepi, blóðeitrun og gigtsótt.
Algengasta form A-streptó-
kokkasýkingar er hálsbólga en
bakteríuna má oft finna í húð og
slímhimnu einkennalauss fólks
sem ber smitið áfram. Einkenni
geta þó ágerst hratt og alvarleg
einkenni komið fram á nokkrum
klukkutímum. Um 10-12 alvarleg
tilfelli koma upp hér árlega.
A-streptókokkar eru alltaf
næmir fyrir pensillíni en með-
ferð flækist einkum hjá þeim
einstaklingum sem eru með of-
næmi fyrir því. Næsta lyf sem
tekið er til er erýtrómýcín
en bakteríur eru misjafn-
lega næmar fyrir því eftir
stofnum.
Sýkingin telst ekki til
spítalasýkinga en fyrir
tíma reglulegs hand-
þvottar var hún þekkt
fyrir að valda
barnsfarasótt
sem var algeng
á fæðingar-
deildum.
Lævís bakt-
eríusýking
STREPTÓKOKKAR
Magnús
Gottfreðsson
Vísindin eflaalla dáð,sagði Jón-
as, og ef til vill er
mikill og vaxandi
fjöldi höfunda rit-
rýndra greina enn
ein staðfesting þessara kunnu
orða. Í The Wall Street Jo-
urnal var á mánudag velt upp
þeirri spurningu hve marga
vísindamenn þyrfti til að
skrifa eina vísindagrein og
svarið var að stundum í það
minnsta þyrfti þúsundir.
Frakkinn dr. Georges Aad
er svo lánsamur að fáir slá
honum við þegar raðað er í
stafrófsröð og hann er talinn
upp fremstur meðal höfunda
458 vísindagreina. Fyrr á
þessu ári slógu hann og 5.153
félagar hans líklega met þeg-
ar þeir rituðu saman eina
grein í eðlisfræði. Ekki er
gott að sjá hvernig þessi fjöldi
ritar saman eina grein, en
þetta er aðeins öfgakenndasta
dæmið um þá þróun sem er að
verða í ritrýndum vís-
indagreinum. Höfundum
þeirra fer mjög fjölgandi og
sumir eru höfundar gríð-
arlega margra greina.
Greinum þar sem höfundar
eru margir, 50 eða fleiri, hef-
ur fjölgað hratt síðasta ald-
arfjórðunginn. Síðustu sex ár
hefur orðið mikill vöxtur í
greinum með fleiri en 1.000
höfundum. Þær voru óþekkt-
ar fram til ársins 2009 en eru
nú um 200 á ári.
Í þessu er óvíst að magn sé
sama og gæði og telja má
vafasamt að „höfundarnir“
hafi allir lesið allar vís-
indagreinarnar sem þeir eru
skrifaðir fyrir, hvað þá að þeir
hafi fullan skilning á þeim eða
hafi lagt mikið af mörkum til
þeirra, ef nokkuð.
En vandi ritrýndu vísinda-
greinanna er ekki aðeins að
trúverðugleikinn eigi undir
högg að sækja vegna þessara
nýju vinnubragða. Á síðustu
árum hefur fjölgað mjög
dæmum þar sem ljóst er að
ritrýnin er í besta falli yf-
irborðskennd eða jafnvel að-
eins sýndarmennska og
blekking.
Í fyrrnefndri grein í WSJ
eru nefnd dæmi um að með-
höfundar ritrýndra greina –
sem fengust birtar – hafi ver-
ið hundur þess sem ritaði
greinina, köttur raunverulegs
höfundar, hamstur, nú eða
tölva höfundarins. Þessir
hrekkir benda til að lítið fari
fyrir gagnrýninni hugsun
þeirra sem birta greinarnar,
en alvarlegra er þó hve illa
gengur að endurtaka rann-
sóknir sem birtar
eru í ritrýndum
vísindaritum og fá
sömu niðurstöður
og þar koma fram.
The Economist
hefur meðal ann-
ars fjallað um þetta og þar
kemur fram að í það minnsta
á sumum fræðasviðum takist
ekki að fá sömu niðurstöðu og
í birtum greinum nema í inn-
an við helmingi tilvika. Vís-
indaritin vilja mun frekar
birta niðurstöður sem vekja
athygli og sýna fram á eitt-
hvað sem útbreiddir fjöl-
miðlar kynnu að hafa áhuga á
að fjalla um en að birta það
sem hvergi mun rata í fyr-
irsagnir. Vísindamenn vita af
þessu og að sögn The Eco-
nomist þekkir þriðjungur
þeirra dæmi þess að kollegi
hafi lagað niðurstöður rann-
sóknar þannig að grein um
hana félli betur að kröfum
þeirra sem birta.
Vísindin eru afar mikilvæg
og einn helsti grundvöllur
þeirra vaxandi lífsgæða sem
mannkynið býr við. Þess
vegna er brýnt að vísinda-
heimurinn taki á þeim vanda
sem birtist í ofvexti birtinga í
ritrýndum tímaritum og vafa-
sömum niðurstöðum margra
þeirra greina sem þar birtast.
Þá þarf að vanda betur til
ritrýninnar, eigi hún að halda
áfram á annað borð. Iðulega
er hún vandmeðfarin í litlu
fræðasamfélagi þar sem
klíkuskapur eða einstefna í
viðhorfum getur farið að ráða
för í stað þess að gæði verks-
ins fái að ráða birtingu.
Keppni vísindamanna um
birtingar á sér skiljanlegar
ástæður. Þeir eru gjarnan
metnir eftir því hversu marg-
ar ritrýndar greinar þeir hafa
birt, en sá hvati má ekki verða
til þess að rýra og afbaka
innihald vísindagreina og í
framhaldinu að skekkja al-
menna umræðu um marg-
vísleg mikilvæg málefni. Fjöl-
miðlar gera sig oft seka um að
ýta undir vafasöm vinnubrögð
með því að hrífast með þegar
niðurstöður vísindagreina eru
nógu sláandi. Við því er erfitt
að bregðast þó að sjálfsagt sé
fyrir fjölmiðla að hafa varann
á í þessu eins og öðru. En það
er vísindamannanna, háskól-
anna, vísindaritanna og ann-
arra sem helst geta brugðist
við vandanum, að gera það, en
halda ekki áfram á sömu
braut í þeirri von að vandinn
leysist af sjálfu sér á einhvern
óútskýrðan hátt. Það væru
ekki mjög vísindaleg vinnu-
brögð.
Vísindaheimurinn
þarf að taka til hjá
sér til að halda trú-
verðugleikanum}
Dr. Aad og
meðhöfundarnir 5.153