Morgunblaðið - 12.08.2015, Blaðsíða 23

MINNINGAR 23
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 12. ÁGÚST 2015
og í Lyon. Tengsl þeirra hjóna
við Frakkland voru ætíð mjög
sterk.
Þegar eftirlaunaaldri var náð
festu þau hjónin kaup á húsi í
suður Frakklandi þar sem þau
bjuggu hluta af árinu og er mér
tjáð að þau hafi verið að undir-
búa ferð þangað er Hrafn varð
fyrir óhappi sem leiddi hann til
dauða tæpum tveimur mánuðum
síðar.
Hrafns er sárt saknað og við
hjónin sendum Helgu og fjöl-
skyldu innilegustu samúðar-
kveðjur frá Lomma, Svíþjóð.
Kristján Sigurðsson,
fv. yfirlæknir
Leitarstöðvar.
Hrafn Tulinius nánasti sam-
starfsmaður minn við Háskóla
Íslands til áratuga er fallinn frá.
Við kynntumst áður en ég hóf
störf við háskólann, þegar ég
kom heim frá framhaldsnámi í
byrjun níunda áratugarins.
Hrafn var þá kominn heim
nokkrum árum áður eftir langa
veru við ýmsar lækninga- og
fræðistofnanir í mörgum lönd-
um.
Strax frá fyrstu kynnum, sem
voru ljúf og auðveld, naut maður
þess að Hrafn var hafsjór af
reynslu og þekkingu á gömlu og
nýju. Hann kunni þá þegar á
tölvur og notaði þær daglega og
var manni þannig fyrirmynd.
Það var þó fyrst og síðast áhugi
okkar beggja á og ástríða fyrir
faraldsfræði sem tengdi okkur
vina- og fræðimannaböndum.
Eftir að ég varð samkennari
Hrafns við læknadeild 1987 urðu
kynni okkar enn nánari og bar
þar aldrei skugga á. Hrafn var
vísinda- og fræðimaður, sem leit-
aði skýringa á gangi sjúkdóma í
mönnum og orsökum þeirra, og
það féll vel að forvarnarlækn-
ingum. Hann var nákvæmur og
vandvirkur í rannsóknum sínum
og hann átti auðvelt með að
koma hugsunum sínum í orð í
greinaskrifum, var málamaður.
Hann hafði nóg af reynslu og
sjálfstrausti til að taka gagnrýni
ritrýna fræðiblaða á handrit sem
send voru til birtingar, hvernig
sem sú gagnrýnin gat verið,
réttmæt eða órökstudd eða ill-
skeytt. Allri gagnrýni og að-
finnslum svaraði Hrafn af kurt-
eisi og hógværð og átti auðvelt
með að koma til móts við óskir
ritrýna og greiddi úr hvers kyns
flækjum. Helstu samstarfsverk-
efni okkar voru rannsóknir á
hugsanlegri krabbameinshættu
meðal flugáhafna.
Hrafn lagði sig fram við
kennslu læknanema. Hann vand-
aði fyrirlestra sína og lagði í þá
mikla vinnu og undirbúning.
Læknanemar fundu þessa alúð
og að Hrafn var þeim hliðhollur
og þeir leituðu oft til hans eftir
fyrirlestra eða þegar leið að
prófum með leiðsögn og útskýr-
ingar.
Hrafn stýrði Krabbameins-
skránni á þann hátt að aðgangur
fræðimanna að gögnum til vís-
indarannsókna var auðveldur og
sjálfsagður. Slíkur aðgangur fór
að sjálfsögðu eftir lögum og
fengnum leyfum hverju sinni.
Þetta sjónarmið Hrafns að
Krabbameinsskráin yrði notuð
til vísindarannsókna hefur allar
götur síðan verið leiðandi, líka
þegar í hlut eiga rannsakendur
sem ekki eru starfsmenn skrár-
innar, krabbameinsfélaganna
eða háskólanna.
Öll ár, eftir að Hrafn lét af
störfum við háskólann fyrir ald-
urs sakir, heimsótti hann okkur
á Rannsóknastofu í heilbrigðis-
fræði og Miðstöð í lýðheilsuvís-
indum reglulega. Hrafn hafði
alla tíð ljúfmannlega framkomu
og var bóngóður, átti auðvelt
með að umgangast aðra og
fylgdi skoðunum sínum eftir af
rökfestu og á leiðbeinandi hátt.
Hann var áfram virkur í rann-
sóknum og fylgdist með verk-
efnum okkar. Þeirrar hvatningar
sem áhugi hans og góð ráð voru
er minnst með söknuði og þakk-
læti.
Við Álfheiður eigum ánægju-
legar minningar um samveru
með þeim hjónum Helgu og
Hrafni, einkanlega á vísindaráð-
stefnu á Ítalíu fyrir nokkrum ár-
um, þá var hásumar eins og nú.
Þau hjón voru samrýnd og
Hrafn mikil fjölskyldumaður.
Við sendum Helgu, börnum
þeirra og skylduliði samúðar-
kveðjur okkar.
Vilhjálmur Rafnsson.
Síðla árs 1969, fluttum við
Deanne, eiginkona mín, til Lyon
þar sem ég var ráðinn til Alþjóða
Krabbameinsstofnunarinnar.
Hrafn og Helga höfðu verið þar í
nokkra mánuði og í ljós kom að
fjölskyldurnar tvær voru að fást
við áþekk úrlausnarefni. Útlend-
ingar voru sjaldséðir í Lyon á
þessum árum, ung börn okkar
að hefja nám á erlendu máli og
áskoranirnar af mörgum toga.
Fjölskyldurnar urðu brátt nánar
og síðan hafa Hrafn og Helga
verið meðal okkar kærustu vina.
Við Hrafn tókum þátt í því
ævintýri að koma á fót alþjóð-
legri vísindastofnun í borg sem
var það ekki. Stofnunin skyldi
gera sig gildandi í baráttunni
gegn krabbameini á heimsvísu.
Við Hrafn vorum á faraldsfræði-
sviði, Hrafn reyndur meinafræð-
ingur en ég tölfræðingur. Það
var ljóst að við gátum hvor á
sinn hátt lagt sitthvað til starfs
stofnunarinnar. Margt af því
sem Hrafn fékkst við á árum
sínum í Lyon við þróun vísinda-
áætlunar stofnunarinnar mark-
aði spor. Nefna má mikilsvert
framlag hans við nákvæma kort-
lagningu tíðni krabbameina í
heiminum, eins af kjarnaverk-
efnum stofnunarinnar. Einkum
skal nefna rannsókn hans á tíðni
ógreindra krabbameina í blöðru-
hálskirtli sem aðeins finnast við
krufningu. Vitnað var til niður-
staðna hans í mörg ár eftir að
þau birtust.
En vísindi og menning voru
óaðskiljanleg í huga Hrafns.
Fyrir honum var vinnan í Lyon
heldur ótengd umhverfi sínu.
Hugur og hjarta leituðu heim til
að rannsaka faraldsfræði
krabbameina hjá eigin þjóð og
menningu. Ég naut þeirra for-
réttinda að koma til Íslands í
nokkur skipti meðan Hrafn, sem
enn var staðsettur í Lyon, var að
færa meginþunga rannsókna
sinna til Íslands. Þessar rann-
sóknir vöktu mikla athygli, ekki
síst út af sérstökum aðstæðum á
Íslandi. Hvergi í heiminum var
jafn auðvelt að kortleggja ætt-
artengsl langt aftur, en ættgengi
krabbameina var einmitt að
byrja að koma í ljós. Velmegun
hafði nánast hvergi aukist hrað-
ar á 20. öld, auk þess sem ná-
kvæmar sjúkraskýrslur náðu yf-
ir alla öldina. Því var létt að sýna
fram á einstaka tíðni krabba-
meina í landinu sem auk þess
hafði þróast á sérkennilegan
hátt. Og þar sem íslenskt sam-
félag einkennist af meiri ein-
drægni en víða annars staðar,
var auðveldara en nokkurs stað-
ar í heiminum að meta áhrif
nýrra heilsuúrræða á heilar
þjóðir, t.d. skipuleg leit að leg-
hálskrabbameini.
Á síðustu 40 árum hefur fram-
lag Íslands til lýðfræðilegra
krabbameinsrannsókna verið til
muna mikilsverðara en ætla
mætti af stærð þjóðarinnar.
Hrafn var einn þeirra sem þar
lögðu mest af mörkum.
Á persónulegri nótum vil ég
loks segja að ég verð Hrafni æv-
inlega þakklátur fyrir að hafa
leitt mig á vit hinna töfrandi
bókmennta Íslendinga. Fyrir
honum voru bókmenntir og vís-
indi hluti af stærri heild. Sem
Englendingur hélt ég að menn-
ing mín kæmi fyrst og fremst úr
grísku og latínu. Hrafn kenndi
mér að hið skáldlega í mörgu af
því sem hæst rís í enskum bók-
menntum á sér djúpa rót í nor-
rænum skáldskap. Ég lít á það
sem mikil forréttindi að mér
skyldi auðnast að eiga Hrafn
fyrir vin í næstum hálfa öld.
Nicholas Day.
Ég þekkti Hrafn einkum sem
góðan félaga utan starfsvett-
vangs hans – og þó – hann var
mér einnig ráðgjafi og þolinmóð-
ur leiðbeinandi er við unnum
saman að rannsókn á „Algengi
krabbameins í skjaldkirtli hjá
Íslendingum“. Þar kynntist ég
verklagi, nákvæmni og gagn-
rýnni hugsun Hrafns, vísinda-
mannsins sem jafnframt var
þægilegur og hugulsamur vinur.
Vinskapur okkar við Helgu og
Hrafn í áratugi var traustur og
einlægur þótt stundum væri
langt á milli funda.
Síðustu árin bar fundum okk-
ar helst saman þegar lítill vina-
hópur sem kallaði sig „Gourmet-
klúbbinn“ hittist á heimili ein-
hvers úr hópnum og þá var til
alls vandað en auðvitað mæddi
þetta mest á eiginkonum okkar,
þær vildu að kvöldið yrði öllum
ánægjulegt. Öll áttum við það
sameiginlegt að hafa dvalið lang-
tímum saman erlendis við nám
og störf. Alvarleg eða spaugileg
atvik lífs og lands voru rædd af
kappi og einlægni og gjarnan frá
sjónarhóli þeirra sem hafa víða
farið; Hrafn og Helga höfðu víð-
an sjóndeildarhring, þau höfðu
dvalið árum saman bæði vest-
anhafs og austan og voru athug-
ul á umhverfi sitt og lífið þar
sem þau dvöldu.
Í þessum litla vinahópi var
jafnan létt yfir Hrafni, gleði
Hrafns var aldrei hávær.
Við heimsóttum Hrafn og
Helgu í Fitou skömmu eftir að
þau eignuðust hús sitt þar; þau
voru að vinna við að taka garð-
inn í gegn, fjarlægja sumt, gróð-
ursetja annað, skapa sinn heim.
Á göngu með okkur um Fitou
tóku þau einn og annan tali og
voru augljóslega aufúsugestir
þar sem annars staðar.
Dvölin í Fitou var þeim ekki
bara „tómstundir“, hér var
þeirra annað heimili.
Þau Helga og Hrafn voru búin
að ráðgera að fara til Fitou en
enginn ræður sínu skapadægri.
Við Jóna kveðjum góðan vin og
vottum Helgu og börnum þeirra
Hrafns samúð okkar.
Sigurður E. Þorvaldsson.
Horfinn er á braut öflugur
vísindamaður og samstarfsmað-
ur til margra ára. Hrafn Tulinius
starfaði hjá Krabbameinsskrá
Krabbameinsfélags Íslands í 26
ár og við minnumst hans með
þakklæti fyrir gott samstarf og
ljúfmennsku og jafnframt fyrir
þann einstaka neista sem bjó í
honum og birtist okkur sem lif-
andi og sterkur áhugi á því að
efla þekkingu og skilning á or-
sökum krabbameina.
Hrafn var sérfræðingur í
líffærameinafræði og brautryðj-
andi á sviði faraldsfræði á Ís-
landi. Þótt faraldsfræðin væri á
bernskustigi um það leyti sem
hann var að sækja sína fram-
haldsmenntun og hvergi í boði
nein formleg menntun á því
sviði, öðlaðist hann mikilsverða
þekkingu og reynslu í faralds-
fræði krabbameina við störf sín
hjá Alþjóðlegu rannsóknarstofn-
uninni í krabbameinsfræðum
(IARC) í Lyon í Frakklandi á
árunum 1969-1975. Hjá IARC
tók Hrafn þátt í verkefnum er
miðuðu að eflingu krabbameins-
skráningar víða um heim ásamt
útgáfu og samræmingu upplýs-
inga um krabbamein og hóf jafn-
framt að rannsaka faraldsfræði
krabbameina. Á þessum árum
eignuðust Hrafn og Helga góða
vini úr hópi framúrskarandi vís-
indamanna, auk þess sem Hrafn
var einstaklega vel þekktur á al-
þjóðavettvangi eins og endur-
speglast í þeim fjölda einstak-
linga sem hefur spurt okkur um
hann og beðið fyrir kveðjur á er-
lendum fundum og ráðstefnum.
Eftir heimkomuna tók Hrafn
við starfi yfirlæknis hjá Krabba-
meinsskrá Krabbameinsfélags-
ins. Þar var einnig aðstaða fyrir
hann til að nýta hinn verðmæta
íslenska efnivið til framgangs
þekkingar á orsökum krabba-
meina og var það mikið lán að
hægt skyldi vera að bjóða upp á
slíkan vettvang hér á landi, þótt
auðvitað væri það af vanefnum
miðað við það sem erlendis tíðk-
aðist. Einnig var það lán að
Hrafn skyldi kjósa að halda
áfram rannsóknum sínum á Ís-
landi, sem hann gerði í samstarfi
við íslenska og erlenda vísinda-
menn. Meðan hann var enn í
Lyon lagði hann drög að hinu
vandaða Ættasafni Krabba-
meinsskrárinnar og fékk til þess
erlent styrkfé, en þá þegar var
kominn alþjóðlegur skilningur á
mikilvægi íslenskra gagna-
grunna um ættartengsl og
krabbamein. Meðal fjölmargra
rannsókna Hrafns voru merkar
niðurstöður um ættlægni
krabbameina í brjóstum og
blöðruhálskirtli. Í kjölfarið nýtt-
ust bæði ættagrunnurinn og
Krabbameinsskráin sem grund-
völlur rannsókna íslenskra vís-
indamanna sem lögðu mikilvægt
lóð á vogarskálarnar í fjölþjóð-
legu samstarfi sem leiddi árið
1995 til þess að hægt var að
staðsetja BRCA2 genið, sem
hefur mikil áhrif á krabba-
meinsáhættu.
Nú þegar komið er að leið-
arlokum er hugur okkar hjá
Helgu og öðrum ástvinum
Hrafns. Fyrir hönd núverandi
og fyrrverandi starfsfólks
Krabbameinsskráarinnar vott-
um við þeim samúð og sendum
kærar kveðjur.
Laufey Tryggvadóttir
og Jón Gunnlaugur
Jónasson.
Með vaxandi aldri fylgir að sí-
fellt fleiri samferðamenn hverfa
af sviðinu. Samt var okkur hjón-
unum mjög brugðið þegar við
fréttum að vinur okkar og vel-
gjörðarmaður Hrafn Tulinius
væri fallinn í valinn. Fyrir
nokkrum mánuðum höfðum við
setið með þeim hjónum í erfi-
drykkju og var hann þá hress
eins og í gamla daga. Oft leitaði
ég ráða hjá honum, þegar ein-
hverjir kvillar ásóttu okkur.
Ávallt var þá gott að leita ráða
hjá honum og hjá hvaða lækni
væri vænlegt að leita úrlausnar.
Ráðleggingar hans reyndust
alltaf vel. Sérstaklega er okkur
minnisstætt, að fyrir 35 árum
þurfti ég í hjartaðgerð, sem ekki
var þá framkvæmd hér á landi.
Hrafn benti mér á sjúkrahús í
Cleveland í Bandaríkjunum, þar
sem frumkvöðlar á því sviði
störfuðu, auk þess sem hann út-
vegaði mér upplýsingar um
áhættu.
Ég starfaði fyrir Hrafn í lið-
lega aldarfjórðung við Krabba-
meinsskrána. Við fórum í marg-
ar utanlandsferðir í því
sambandi. Í þeim ferðum kynnt-
ist ég því hversu mikill heims-
borgari hann var án þess þó að
meta minna allt sem íslenskt er.
Ekki fór heldur fram hjá mér
hversu þekktur vísindamaður
hann var á alþjóðavettvangi.
Hann hafði unnið í mörgum
löndum, meðal annars lengi sem
vísindamaður við Krabbameins-
rannsóknarstöð Alþjóðaheil-
brigðisstofnunar Sameinuðu
þjóðanna í Lyon í Frakklandi og
ferðast víðsvegar um heiminn á
hennar vegum. Þangað bauð
hann mér til þess að kynna mér
stofnunina og það starf, sem þar
fór fram. Einnig útvegaði hann
mér þar pláss á stóru námskeiði
í nýjustu aðferðum í líftölfræði
til úrvinnslu krabbameinsgagna.
Ómetanlegt var að kynnast vís-
indum og annarri menningu
heimsins með aðstoð hans.
Eitt sinn hafði Hrafni verið
boðið á ráðstefnu um afmörkuð
þýði („defined populations“) á
Long Island, rétt hjá New York.
Hann hafði ekki tök á að mæta
og sendi mig í staðinn, þar sem
ég reyndi að kynna okkar ein-
stæðu skrár yfir læknisfræði-
gögn, en honum var vel ljóst hve
vísindalega verðmæt þau eru á
alþjóðavettvangi.
Hrafni var ljóst að til þess að
nýta hin verðmætu læknisfræði-
gögn okkar, væru tölvur nauð-
synlegar og kom því upp tölvum
hjá Krabbameinsskránni. Bæði
var það vegna Krabbameins-
skrárinnar sjálfrar svo og vegna
sérstakra rannsókna á ættgengi
krabbameina í brjóstum og fleiri
líffærum, sem hann stóð fyrir.
Áhugi hans beindist einnig að
þeim möguleikum, sem samteng-
ing skráa býður upp á. Sem
dæmi má nefna samtengingu
skrár um áhættuþætti hjarta-
sjúkdóma úr hóprannsókn
Hjartaverndar og Krabbameins-
skrárinnar, sem var auðvelt, þar
sem ég vann einnig fyrir Hjarta-
vernd. Nikulás Sigfússon, yfir-
læknir Hjartaverndar, hafði
einnig áhuga á málinu og úr varð
grein um forspárgildi áhættu-
þátta hjartasjúkdóma um
krabbamein. Þessa grein er enn
vitnað í, þótt hún sé nálega 20
ára.
Oft kom fram hversu mikil
stoð og stytta Helga ásamt
heimilinu var Hrafni í öllum um-
svifum hans, enda talaði hann
stundum í gamni um að hafa
samband við „headquarters“,
þegar hann hringdi heim til sín.
Við hjónin vottum Helgu og
fjölskyldunni innilega samúð
okkar.
Helgi Sigvaldason.
Fallinn er frá merkur vísinda-
maður og kær samstarfsmaður
okkar til áratuga, Hrafn Tul-
inius. Viljum við hér minnast
hans og þeirra mikilvægu verka
sem hann hefur unnið fyrir
læknadeild Háskóla Íslands sem
og fyrir íslenskt og alþjóðlegt
vísindasamfélag.
Hrafn hóf feril sinn við deild-
ina sem læknanemi og útskrif-
aðist með kandídatspróf í lækn-
isfræði árið 1958. Eftir
margvísleg læknastörf innan-
lands tók við þjálfun í líffæra-
meinafræði við Háskólann í
Freiburg í Þýskalandi og síðar
við meinafræðideild MD Ander-
son-spítalans í Houston, Texas,
en hann hlaut sérfræðingsleyfi í
líffærameinafræði á Íslandi 1966
og í Bandaríkjunum ári síðar.
Hann var síðar kennari í meina-
fræði við Læknaskólann í Alb-
any í New York-ríki í um
tveggja ára skeið áður en hann
fluttist til Íslands og tók við lekt-
orsstöðu í meinafræði við lækna-
deild Háskóla Íslands árið 1967.
Þaðan var förinni heitið til Lyon
í Frakklandi en þar starfaði
Hrafn sem meinafræðingur við
faraldsfræðideild Alþjóðlegu
stofnunarinnar um rannsóknir á
krabbameinum (IARC) frá 1969
til 1975 eða þar til hann tók við
stöðu yfirlæknis Krabbameins-
skrár hjá Krabbameinsfélags Ís-
lands. Meðfram því starfi gegndi
hann stöðu prófessors í heil-
brigðisfræði við læknadeild Há-
skóla Íslands frá árinu 1976 til
2001 er hann lét af störfum sök-
um aldurs.
Sú alþjóðlega reynsla sem
Hrafn aflaði sér í gegnum feril
sinn og miðlaði síðar til nemenda
sinna og samstarfsfólks hér
heima var sérstæð og einstak-
lega mikilvæg fyrir framþróun
þekkingar og eflingar faralds-
fræðinnar sem fræðigreinar á
Íslandi. Hann sinnti vísinda-
störfum af ástríðu og var virkur
í alþjóðlegu vísindasamstarfi um
margra áratuga skeið. Eftir
Hrafn liggja yfir hundrað vís-
indagreina sem flestar snúa að
faraldsfræði krabbameina og
áhrifaþáttum þeirra. Ásamt
samstarfsfólki sínu gerði hann
mikilvægar uppgötvanir á áhrif-
um lifnaðarhátta, þ.á m. neyslu
ákveðinna matvæla, og erfða-
þátta á tilurð ýmissa krabba-
meina. Líkt og forverar hans og
samstarfsmenn á borð við Júlíus
Sigurjónsson, Níels Dungal og
Ólaf Bjarnason var Hrafn braut-
ryðjandi og ötull baráttumaður
fyrir varðveislu heilbrigðisupp-
lýsinga, uppbyggingu gagna-
grunna og langtímarannsóknum
einkum til að auka þekkingu á
áhrifavöldum sjúkdóma á borð
við krabbamein. Ásamt því að
leggja grunn að efldri Krabba-
meinsskráningu á Íslandi, Norð-
urlöndunum og annars staðar í
Evrópu, kom hann með öðrum á
fót Heilsusögubanka sem geymir
lífsstílsupplýsingar (reykingar,
getnaðarvarnarnotkun, barn-
eignir, brjóstagjöf o.fl.) meira en
100.000 íslenskra kvenna sem
komið hafa í krabbameinsskoðun
á vegum Leitarstöðvar Krabba-
meinsfélagsins. Þessi grunnur
hefur verið, er og verður, óþrjót-
andi uppspretta vísindaverka um
áhrif þessara þátta á tilurð og
framþróun krabbameina.
Framlag Hrafns til lækna-
deildar Háskóla Íslands og ís-
lensks vísindasamfélags er
ómetanlegt. Um leið og við
þökkum Hrafni samfylgdina og
framlag hans til ofangreindra
verka þá sendum við fjölskyldu
hans og ástvinum okkar dýpstu
samúðarkveðju.
Fyrir hönd deildarmanna
læknadeildar,
Magnús Karl Magnússon,
prófessor og
deildarforseti, og
Unnur Anna Valdimars-
dóttir, prófessor
og varadeildarforseti.
Þegar Hrafn Tulinius flutti
heim til Íslands til þess að taka
við forystu Krabbameinsskrár
eftir magra ára starf við Alþjóð-
legu krabbameinsrannsóknar-
stofnunina í Lyon færði hann
með sér mikla reynslu og þekk-
ingu.
Hann kunni líka að nýta ein-
stakar aðstæður á Íslandi til að
byggja upp öflugar rannsóknir á
faraldsfræði krabbameina. Þar
bar hæst rannsóknir á brjósta-
krabbameini. Vel skipulagðar og
vandaðar rannsóknir Hrafns á
ættlægni þessa sjúkdóms voru
síðan kveikjan að stofnun Rann-
sóknastofu í sameinda- og
frumulíffræði, sem við tvær
veittum forstöðu. Þannig var
grunnurinn lagður að tveggja
áratuga farsælu samstarfi sem
lagði drjúgan skerf til þeirrar
þekkingar sem menn hafa nú á
arfgengri áhættu á brjósta-
krabbameini. Við kveðjum Hrafn
Tulinius með innilegu þakklæti
fyrir hvatningu, lærdómsríka
samvinnu og vináttu og vottum
Helgu og fjölskyldunni samúð
okkar.
Helga M. Ögmundsdóttir
og Jórunn Erla Eyfjörð.