Þjóðmál - 01.09.2012, Page 81

80 Þjóðmál haust 2012
því það er mögulegt að alls konar hugmyndir
móti þankagang fólks án þess það sjálft geri
sér grein fyrir því . Ef við tökum Einar Má
alvarlega hljótum við samt að spyrja hvaða
samband „frjálshyggjan“ sem hann lýsir
hefur við stjórnmálahreyfingar nútímans?
Er hún skoðun þeirra sem sjálfir kalla sig
frjálshyggjumenn eða einhverra annarra?
Hagmennið
Í andmælum sínum gegn frjálshyggju verð-
ur Einari Má tíðrætt um líkan Adams Smith
af hinum hagsýna manni sem hann kallar
hagmenni og nefnir líka stundum upp á
latínu homo oeconomicus . Þegar hann lýsir
þessu líkani (bls . 422) vitnar hann í skrif
Kolbeins Stefánssonar í bókinni Eilífðarvélin2
þar sem segir að myndin, sem er dregin upp
í hagfræðilíkönum frjálshyggjumanna, sýni
mann sem lifir í félagslegu tómarúmi, láti
stjórnast af sjálfselsku og hafi það eitt markmið
að hámarka eigin gróða en sé þrátt fyrir þessa
vankanta skynsamur, hagsýnn og óskeikull
um eigin hag . Einar Már bendir réttilega á
að líkanið lýsi ekki raunverulegu fólki (og
má skjóta því inn máli hans til stuðnings að
þekktasta dæmið um hreinræktað hagmenni
er teiknimyndafígúran Jóakim aðalönd en
ekki raunveruleg manneskja) . Hann rökstyður
jafnframt að umrætt líkan hafi brenglað
hugmyndir manna um eigin tilveru .
Sértekningar og einföld líkön af mannlífinu
eru engin séreign frjálshyggju hagfræðinga .
Þau eru samofin rökhyggju, tæknihyggju
og vísindalegum skilningi á tilverunni og
kannski öllum módernisma . Einn áhrifaríkasti
frumkvöðull í svona líkanasmíði við upphaf
nýaldar var enski heimspekingurinn Thomas
Hobbes (1588–1679) . Hann var enginn
frjálshyggjumaður en hafði veruleg áhrif á
stjórnspeki og mannvísindi seinni alda, ekki
hvað síst á upphafsmenn frjálshyggjunnar .
Rit hans Leviathan er jafnan talið meðal
þess merkasta sem skrifað hefur verið um
stjórnmálaheimspeki . Í þessu riti dregur
Hobbes upp einfaldaða mynd af manninum .
Hann gerir ráð fyrir að menn vilji halda lífi
og beiti skynsemi til að sjá sér borgið en
séu jafnframt þrætugjarnir og áfjáðir í að ná
valdi yfir öðrum . Í 11 . kafla þess segir hann
„mannkyn allt hneigjast til eirðarlausrar og
sífelldrar löngunar sem dauðinn einn fær
enda á bundið, löngunar í vald og meira
vald“ .3 Af líkani sínu af manninum sem
valdafíknum og þrætugjörnum leiðir Hobbes
bæði þörfina fyrir valdstjórn og ýmis einkenni
á ríkisvaldinu . Útleiðsla hans er að sumu leyti
undanfari að leikjafræði tuttugustu aldar
sem John von Neumann (1903–1957) og
fleiri færðu í stærðfræðilegan búning . Líkan
Hobbes dregur líka um sumt dám af eðlisfræði
Galíleós (1564–1642) og eftirmanna hans
sem settu fram einföld lögmál um hreyfingu
hluta . Til dæmis kenndi Galíleó að þungir
hlutir og léttir féllu jafnfljótt til jarðar . Samt
veit hver maður að ef fjöður og steini er
sleppt úr sömu hæð dettur steinninn hraðar .
Kenning Galíleós var einföldun, sértekning,
en ekki lýsing á því sem raunverulega gerist .
Við getum sagt að hún sé fremur lýsing á
því sem mundi gerast ef engin loftmótstaða
verkaði á hlutina og við höfum það fyrir
satt að á tunglinu féllu fjöðrin og steinninn
jafnfljótt . En þótt kenning Galíleós hafi verið
einföldun var vit í henni . Svipað held ég megi
segja um kenningu Hobbes . Hún lýsir því
hvað gerist ef drottnunargirnin fer sínu fram
og menn eru jafnframt nógu skynsamir til að
sjá eigin lífi borgið .
Hobbes hélt því ekki fram að þrætugirnin
og valdafíknin væru einu einkenni mannsins .
Kenning hans byggist aðeins á þeirri forsendu
að mannfólk hafi tilhneigingar í þessa veru
og af þeim sökum sé ríkisvald nauðsynlegt til
að hafa hemil á mönnum og koma í veg fyrir
að deilur stigmagnist og verði að stríði allra
gegn öllum . Síðan Hobbes var og hét hafa