Morgunblaðið - Sunnudagur - 24.01.2016, Síða 48

48 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24.1. 2016
Níu ný tónverk eftir nemendur Listaháskóla
Íslands verða flutt á tónleikum sem hefjast
klukkan 14 á laugardag í Hallgrímskirkju.
Nemendur í tónsmíðum og í hljóðfæraleik
við skólann taka höndum saman á tónleik-
unum við flutning þessara splunkunýju verka
fyrir misstóra hópa flytjenda. Tónleikarnir
eru áframhald á samstarfi Listaháskólans og
Listvinafélags Hallgrímskirkju frá því á síðasta
ári, en markmiðið með samstarfinu er að
kynna nemendum töfra Klaisorgelsins og
rými kirkjunnar til tónlistarflutnings og á
sama tíma veita listvinum kirkjunnar tækifæri
til að heyra hvað hæfileikaríkir nemendur
tónlistardeildarinnar hafa fram að færa.
Aðgangur á tónleikana er ókeypis.
NEMENDAVERK Í KIRKJUNNI
NÍU NÝ TÓNVERK
Hið mikilfenglega Klais-orgel kirkjunnar býður
upp á fjölbreytilega möguleika fyrir tónskáld.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Flytjendurnir í hópnum Camerarctica sem
koma fram á tónleikunum í Hörpu.
Kammerhópurinn Camerarctica kemur fram
á tónleikum Kammermúsíkklúbbsins í
Norðurljósasal Hörpu á sunnudagskvöld kl.
19.30. Á efnisskránni eru verk frá 18. og 20.
öld. Fyrst hljómar sónata fyrir fjóra í a-moll
eftir bæheimska tónskáldið František Tùma,
þá verða flutt tvö söngverk fyrir sópran og
strengi eftir Antonio Vivaldi og eftir hlé leik-
ur Camerarctica strengjakvartett nr. 6 eftir
Ungverjann Béla Bartók og lýkur þannig
fyrsta heildarflutningi á kvartettum Bartóks á
Íslandi. Flytjendur verða fiðluleikararnir
Hildigunnur Halldórsdóttir og Bryndís Páls-
dóttir, Svava Bernharðsdóttir á víólu, Sig-
urður Halldórsson á selló, Guðrún Óskars-
dóttir á sembal og sópransöngkonan Marta
Guðrún Halldórsdóttir.
KAMMERMÚSÍKKLÚBBUR
CAMERARCTICA
Finnski hljómsveitarstjór-
inn Osmo Vänskä hefur
framlengt samning sinn
sem aðalgestastjórnandi
Sinfóníuhljómsveitar Ís-
lands um þrjú starfsár,
fram á sumar 2020. Hann
hefur gegnt stöðunni frá
árinu 2014 en var einnig
aðalstjórnandi sveitarinnar 1993-96.
Frammistaða Vänskä með hljómsveitinni
hefur iðulega vakið eftirtekt. Um síðustu
tónleika hans með SÍ, í október 2015, ritaði
Ingvar Bates, tónlistargagnrýnandi Morgun-
blaðsins: „Það verður að teljast meiriháttar
upphefð fyrir sinfóníuna íslensku sem og ís-
lenskt menningarlíf að eiga Osmo Vänskä að
sem aðalgestastjórnanda.“
Vänskä hefur stjórnað öllum helstu
sinfóníuhljómsveitum samtímans og verið
aðalstjórnandi Minnesota-sinfóníunnar frá
árinu 2003.
AÐALGESTASTJÓRNANDI
VÄNSKÄ ÁFRAM
Osmo Vänskä
Menning
A
ðfaranótt sunnudagsins s.l.
handtóku breskir hermenn sex
manns á Ísafirði, voru það fjór-
ar konur og tveir karlmenn, og
ennfremur vitavörðurinn á
Keflavíkurvita við Súgandafjörð. Fólk þetta
verður, eða hefir verið, flutt til Englands.
Fólki þessu er gefið að sök, að það hafi skýlt
og aðstoðað við að fara huldu höfði hjer á
landi Þjóðverjann August Lehrmann, sem
bresk hernaðaryfirvöld tóku nýlega fastan á
Patreksfirði.“
Með þessum orðum hófst frétt í Morg-
unblaðinu þriðjudaginn 10. júní 1941. Í hópi
hinna handteknu voru amma og afi Helga
Felixsonar kvikmyndagerðarmanns, Tryggvi
Jóakimsson kaupmaður, sem var vararæð-
ismaður Breta á Ísafirði, og eiginkona hans,
Margarethe Häsler. Enda þótt Helgi hafi ekki
fæðst fyrr en fimmtán árum síðar hefur hann
alltaf haft mikinn áhuga á þessu máli en
gengið illa að fá botn í það. „Ég vissi alltaf af
þessari handtöku og las um hana í Öldinni
okkar en heima var aldrei talað um þetta.
Þegar spurt var fengust engin svör. Þetta var
mikið áfall og skrekkur í fjölskyldunni sem
við sem yngri erum erfðum með þögninni,“
segir Helgi.
Stríðsöxin víða á lofti
Hann segir margt benda til þess að hand-
takan tengist gamalli fjölskyldudeilu, þar sem
amma hans, sem fædd var í Þýskalandi, og
mágkona hennar, Gertrude Häsler, sem einn-
ig bjó á Ísafirði, ásamt eiginmanni sínum,
Hans, bróður Margarethe, voru í aðal-
hlutverkum. „Í öllum fjölskyldum eru hlutir
sem ekki eru ræddir, þótt þetta sé ef til vill
dramatískara en gengur og gerist. Stríðsöxin
er víða á lofti,“ segir Helgi.
Meira um það í glænýrri heimildarmynd
hans, Njósnir, lygar og fjölskyldubönd, sem
frumsýnd verður í Bíói Paradís á fimmtudag-
inn kemur. Mynd sem Helgi segir ekki síst
hverfast um sterkar og ákveðnar konur.
„Þetta er mikil kvennamynd!“
Helga hafði lengi langað að gera heimild-
armynd um þetta efni og sótti raunar um
styrk til þess til Kvikmyndamiðstöðvar Ís-
lands strax árið 1987 eða 1988. „Það var í
fyrsta skipti sem ég sótti um styrk til KMÍ.
Þá voru litlir peningar til hjá miðstöðinni og
ég fékk ekki styrkinn. Líklega eins gott enda
var ég enginn maður til að segja þessa sögu á
þeim tíma. Skorti reynsluna,“ segir Helgi.
Það var ekki fyrr en tæpum tuttugu árum
seinna að skriður komst á málið. Helgi var þá
að gera heimildarmynd sína Skaftfellingur og
átti erindi til Ísafjarðar. „Af einhverjum
ástæðum endaði ég þar inni í bókabúð, þar
sem ég rakst á skáldsögu Sindra Freyssonar,
Flóttinn, sem byggist á sögu Augusts Lehr-
manns og hvernig honum tókst um tíma að
fara huldu höfði á Íslandi. Túlkunin þar er
ekki eins og ég þekkti söguna enda um skáld-
verk að ræða, þar sem blandað er saman
skáldskap og staðreyndum. Eigi að síður
kveikti þetta í mér,“ lýsir Helgi.
Í framhaldinu kynntist hann fólki á Ísafirði
sem vissi af átökunum í fjölskyldu hans. „Ég
var ekki mikið inni í þessum erjum enda hef
ég búið í Svíþjóð í 35 ár og pabbi, Felix
Tryggvason, var ekki í stríði við nokkurn
mann. Hans Häsler hitti ég líka nokkrum
sinnum sem gamlan og glaðan mann.“
Hann segir téða deilu hafa náð hámarki
með handtöku afa hans og ömmu í stríðinu en
hún eigi sér klárlega lengri aðdraganda. „Í
því sambandi er ég með svör við spurningum
í myndinni sem enginn hefur hingað til getað
svarað.“
Tengsl við Hood-málið?
Sitthvað fleira fléttast inn í söguna. Helgi
veltir því til dæmis fyrir sér hvort tengsl geti
verið á milli handtökunnar á Ísafirði og Hood-
málsins en nokkrum dögum áður sökkti þýska
herskipið Bismarck einu fræknasta herskipi
breska flotans, HMS Hood, suð-vestur af
Reykjanesi. 1.341 maður fórst. „Það hlýtur að
hafa verið reiðarslag fyrir Bretana að upp-
götva við yfirheyrslur yfir Lehrmann að hann,
þýskur nasisti, hafði farið huldu höfði á Vest-
fjörðum, einmitt á þeim slóðum sem Bismarck
slapp í gegnum varnir þeirra við Grænlands-
sund. Ég fer auðvitað varlega með stað-
reyndir í þessu sambandi enda hafa sagnfræð-
ingar sagt mér að þetta komi málinu ekkert
við. En hvenær veit maður svo sem fyrir víst
hvort öflugri kraftar búa að baki en talið hef-
ur verið. Ég er heldur ekki sagnfræðingur;
bara höfundur að skapa mitt ljóð.“
Í ljósi þeirrar hörku sem Bretar beittu afa
hans við handtökurnar segir Helgi erfitt að
verjast þeirri hugsun að það hafi verið áfall
fyrir bresk hernaðaryfirvöld á Íslandi þegar
Hood var skotinn niður. „Vildu þeir hugs-
anlega gera afa að blóraböggli fyrir sín eigin
mistök?“
Þá rekur Helgi sögu ömmu sinnar og afa í
myndinni, en þau kynntust í Bandaríkjunum,
auk þess sem hermt er af August Lehrmann
og skoðað hvernig á því stóð að þýskur nasisti
fór huldu höfði vestur á fjörðum.
Óskaplegt áfall
Amma og afi Tryggva sátu inn í u.þ.b. tvo
mánuði í Bretlandi. „Í sambandi við yfirtöku
Bandaríkjanna á vörnum Íslands voru þau
leyst úr haldi. Sú krafa var gerð af hálfu ís-
lenskra stjórnvalda; annars hefðu þau sjálf-
sagt dúsað inni allt stríðið.“
Tryggvi Jóakimsson var virtur maður og
vinsæll á Ísafirði. Réttnefndur máttarstólpi í
samfélaginu. Handtakan og fangavistin í Bret-
landi var honum afar þungbær og sagt er að
hann hafi aldrei jafnað sig á þessari erfiðu líf-
reynslu. Hann lést árið 1956, merkilegt nokk,
sama ár og Helgi sonarsonur hans fæddist.
„Þetta var óskaplegt áfall fyrir gamla
manninn enda kom þetta honum í opna
skjöldu. Það vissu allir á Vestfjörðum af þess-
um Þjóðverja sem var á flótta en ekkert
bendir til þess að afi hafi komið að því að að-
stoða hann með neinum hætti. Ég fjalla meðal
annars um bréf sem hann ritaði sonum sínum
þremur skömmu eftir handtökuna, þar sem
hann kemur af fjöllum. Ekki er annað að sjá
en það bréf sé einlægt. Líka annað bréf sem
afi skrifaði yfirvöldum úr fangelsinu. Þar neit-
ar hann öllum tengslum við Lehrmann og
spyr hvort svilkona hans, Gertrude Häsler,
hafi hugsanlega bendlað sig við málið. Seinna
bar fjöldi fólks að afi hefði aldrei verið viðrið-
inn August Lehrmann. Það er líka merkilegt
að yfirheyrslurnar yfir Lehrmann sé hvergi
að finna. Hvernig stendur á því?“
Auk þess að rekja söguna ræðir Helgi við
nokkra Ísfirðinga sem þekktu afa hans og
ömmu og muna jafnvel eða urðu vitni að
handtökunni sumarið 1941. Þá er rætt við fólk
sem þekkti til Lehrmanns.
Einnig komst Helgi yfir um 200 ljósmyndir
sem setja sterkan svip á kvikmyndina. Helgi
kveðst mestmegnis hafa farið í einkasöfn og
allir hafi verið boðnir og búnir að leggja hon-
um lið og lána honum myndir. Annað mynd-
efni kemur frá söfnum, bæði ljósmyndir og
hreyfimyndir. „Það var mikil vinna að safna
öllu þessu myndefni saman og ekki síður að
láta það virka. Það er ekki sama hvernig ljós-
myndir eru notaðar. Það tók mig nokkur ár
að ná þessu öllu saman, með öðrum verk-
efnum auðvitað.“
Gott að fá ferska sýn
Sindri Freysson var Helga innan handar við
rannsóknarvinnu og handritsgerð enda gjör-
þekkir hann mál Lehrmanns eftir að hann
skrifaði Flóttann. „Það var mjög gott að hafa
Sindra mér við hlið. Eins eiga konan mín, Titti
Jonsson, og Þuríður Einarsdóttir heilmikinn
FJALLAR UM VIÐKVÆMT FJÖLSKYLDUMÁL
Erfðist með
þögninni
HEIMILDARMYNDIN NJÓSNIR, LYGAR OG FJÖLSKYLDUBÖND EFTIR
HELGA FELIXSON VERÐUR FRUMSÝND Í BÍÓI PARADÍS Á FIMMTUDAG-
INN KEMUR. ÞAR FJALLAR HELGI UM HANDTÖKU AFA SÍNS OG ÖMMU
Á ÍSAFIRÐI Í SEINNA STRÍÐI EN ÞEIM VAR KASTAÐ Í BRESKT FANGELSI
GRUNUÐ UM AÐ HAFA SKÝLT ÞÝSKUM FLÓTTAMANNI. ATBURÐUR
SEM GÆTI TENGST FLÓKINNI FJÖLSKYLDUDEILU FYRIR VESTAN.
Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is
August Lehrmann meðan hann var í felum á
Vestfjörðum á stríðsárunum.