Morgunblaðið - Sunnudagur - 13.03.2016, Blaðsíða 42

42 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13.3. 2016
M
inni manna er ekki óskeikult.
En mönnum er vorkunn að
trúa því að þeirra útgáfa af
sögunni sem þeir voru þátt-
takendur í sé sú rétta og
sanna.
Lagað í hendi, ekki endilega viljandi
Það á að sjálfsögðu ekki við þegar menn eru vísvit-
andi að velja úr minningabrot sem draga upp tiltekna
mynd og sleppa öðru eða tala þvert á þann veruleika
sem þeir sjálfir muna til að fegra sitt hlutverk. Það
var hluti af verklegum æfingum laganema forðum tíð
að setja upp atburð, þar sem margt gerðist á skömm-
um tíma og taka svo skýrslur af þátttakendum dag-
inn eftir eða skömmu síðar. Þátttakendur voru skyn-
ugt fólk og hafði það forskot á fólk hvunndagsins að
það fór nærri um að uppákoman væri æfing og gat
því sett sig í stellingar og lagt sig fram um að taka
eftir smáatriðum og setja á minnið.
Saklausum borgurum, sem óvænt verða vitni að
árás eða tilræði eða deilum og átökum á milli fólks,
bregður illa við og þeir eru í tillfinningalegu uppnámi
þegar þeir eru spurðir út úr. Sama gæti gilt um þá,
sem eru þátttakendur í miklum atburðum, sem hafa
mikil áhrif og fáir sáu fyrir eða afneituðu.
Óraunhæfar kröfur um minni
Rannsakendur mála, t.d. þeirra sem snúa að falli
bankanna, gera sitt besta til að upplýsa um einstök
atriði í aðdraganda tiltekinna ákvarðana. Þeir vildu
t.d. gjarnan fá að vita við hvaða menn lykilvitni töluðu
í síma á tilteknum dögum þegar mest gekk á. Símtöl
alla þá daga skiptu tugum og símtöl, sem ekki voru
tekin, skiptu hundruðum.
Auðvitað er alls ekki útilokað að menn muni sér-
staklega eftir að hafa átt tiltekin símtöl í öllu atinu og
að ákveðin niðurstaða hafi orðið í því símtali. En úti-
lokað er að þeir gætu að öðru leyti rakið samtal eins
og þeir ættu upptöku af því. Og þótt þeir muni ekki
eftir því hvaða tugi eða hundruð símtala þeir áttu,
þegar mest gekk á, þarf það ekki að vera vísbending
um það, að þeir séu með tilburði um að leyna ein-
hverju. En það er auðvitað ekki útilokað.
Meira að segja það sem menn vildu helst muna og
ætluðu alltaf að muna, eins og frumleg og notaleg til-
svör barna eða barnabarna, þegar ímyndunaraflið
var frjálst og fjörugt, er gleymt, hversu mjög sem
reynt er að rifja það upp. Þetta á að mestu jafnt við
um þrælminnugt fólk sem hitt.
Þjóðar algleymi
Og það eru ekki bara einstaklingar sem missa þráð úr
sögunni sinni. Allur þorri fólks, jafnvel heilu þjóðirn-
ar missa slíkan þráð. Og stundum mistekst kynslóð-
um, sem lifðu atburði, að flytja söguna óbrenglaða yf-
ir til næstu kynslóða. Fólk var mjög meðvitað um
þessa skyldu sína áður fyrr, þegar fæst var skráð. Á
meðan fjölskyldur töluðu saman, og seinna lásu eða
hlustuðu á sömu fjölmiðla, var gapið minna. En nú á
tímum þegar „fróðleikur“ liggur alls staðar á lausu og
hægt að kalla hann fram á svipstundu er fyrrnefnd
skylda úr sögunni.
En allur þessi fróðleikur er ekki sá sem hann sýn-
ist. Á sumum fróðleikssíðum sem menn taka mark á
fá óvandaðir óáreittir að koma á framfæri „sínum
fróðleik“ skrumskældum og afbökuðum, t.d. til að
koma höggi á menn sem þeim er í nöp við eða hafa
verið ráðnir upp á aur til að rægja. Við þetta bætist
svo almennur kjaftagangur undirmálsfólks út og suð-
ur á neti, sem virðist telja eigin ímyndun og fordóma
fullboðlega heimild um hvaðeina.
Margir kannast við „virka í athugasemdum“ sem
eru sérfræðingar í að rugla alla umræðu og draga
hana niður á plan þar sem skætingur og dómgreind-
arleysi er helsta bland í poka. Stundum heyrast
ístöðulausir stjórnmálaylfingar stynja að „netheimar
logi“ og þegar það er skoðað kemur í ljós að þeir sem
minnst er mark á takandi hafa farið aðeins meira
fram úr sér en þeir eru vanir.
Þráðurinn er ekki aðeins fljótur að týnast við slíkar
aðstæður, hann er iðulega ofinn úr trosi og fæstu má
treysta.
Glöggur greinandi
Hinn kunni blaðamaður og fréttaskýrandi James
Bartholomew sagði nýlega í grein í vikuritinu Specta-
tor (sem komið hefur út síðan 1828, og aldrei í eins
mörgum prentuðum eintökum og nú) frá ferð sinni til
Ungverjalands þar sem hann skoðaði það helsta sem
ferðamönnum er sýnt í höfuðborginni og endaði í svo
nefndu Húsi ógnarinnar (House of Terror) Húsið
höfðu nasistar og síðar og miklu lengur kommúnistar
notað til að fangelsa meinta andstæðinga, hræða þá,
pína og myrða.
Greinarhöfundur sagði það hafa verið stórbrotna
tilfinningalega reynslu að koma í það hús. Hann sagð-
ist ekki hafa gert sér grein fyrir því, að 600.000 Un-
verjar hefðu verið fluttir í vinnubúðir í Sovétríkjun-
um og aðeins um helmingur þeirra átt afturkvæmt.
Heimsóknin sótti á hann og það rifjaðist upp að þetta
morðæði hefði ekki aðeins staðið í Sovétríkjunum og
leppríkjum þeirra. Ástandið var jafnvel enn hrika-
legra í Austurlöndum fjær, undir Mao, í Kambódíu
undir Rauðu Khmerunum, í Víetnam og enn þann
dag í dag lifir fólk við ógnarstjórn af þessu tagi í
Norður-Kóreu.
Bartholomew segir að nú liggi fyrir að gera sér
grein fyrir að kommúnisminn hafi verið mesta ógæfa
(disaster) af mannavöldum sem orðið hafi á allri 20.
öldinni. Og hann spyr sig: „Er þetta almennt við-
urkennt? Nei. Eru þessar staðreyndir reifaðar í skól-
um? Nei. Eru rekin söfn til að gera grein fyrir þess-
um afleiðingum? Nei. Söfn á borð við það í Búdapest
heyra til undantekninga og það var veruleg andstaða
við að það yrði sett á fót.“ Greinarhöfundur telur að
þótt sagnfræðingar hafi upplýst að allt að 100 milljón
manneskjur hafi verið myrtar í nafni kommúnismans
sé sá veruleiki nú orðinn fjarlægur. „Kynslóðirnar
sem uxu upp eftir fall múrsins í Berlín sjá vart sam-
hengið á milli kommúnisma og ógnar. Þær gæla við
að kommúnisminn sé endastöð jafnréttisbaráttunnar,
fullkomlega aðlaðandi hugmyndafræði. Og á síðustu
misserum sést að öfl yst á vinstri væng stjórnmála
séu að fá byr í sín segl í Bretlandi og Bandaríkjun-
um.“ Þetta eru athyglisverðar hugleiðingar.
Leyniræðan
Og skal þá vikið að öðru, þó ekki með öllu ótengdu
efni. Í síðasta mánuði átti hin fræga „leyniræða Krú-
stjovs“ 70 ára afmæli. Krústsjov afhjúpaði í þeirri
ræðu, á lokuðum fundi Kommúnistaflokksins, ótrúleg
glæpaverk Stalíns, mannsins sem margir höfðu trúað
í einlægni að verið hefði einn helsti mannvinur ver-
aldar! Glæpaverkin, sem eftirmaður Stalíns sagði
lömuðum áheyrendum frá voru yfirgengileg. En í
þessari óvenjulegu ræðu treysti Krústsjov sér þó
ekki einu sinni til að segja hálfa söguna um glæpi
Stalíns.
Meðal þeirra sem hlýddu á þessa ræðu voru fjöl-
margir sem tekið höfðu virkan þátt í glæpunum. Og
uppljóstrarinn, ræðumaðurinn sjálfur, aðalritarinn
Nikita Krústsjov, hafði ekki verið barnanna bestur.
Hann viðurkenndi síðar, ellimóður orðinn, að sjálfur
hefði hann verið blóðugur upp að öxlum. Það var jafn-
vel vægt til orða tekið af manni sem var gegnsósa í
Er sagan sjálf að
breytast í leynisögu?
’Svo fór að Sovétríkin liðuðust í sundur,gufuðu upp og voru tekin til gjaldþrota-skipta. Ekki nokkur maður hefði getað spáðfyrir um að þetta samansúrraða, mannúðar-
snauða kerfi myndi hverfa svo áreynslulítið.
Reykjavíkurbréf11.03.16