Náttúrufræðingurinn - 2014, Blaðsíða 14

Náttúrufræðingurinn
14
uppi af tiltölulega fáum tegundum.48
Fisktegundir voru einnig fáar en
loðna, þorsk- og ýsuseiði algengustu
fiskarnir. Lífmassi síldar var þó
mestur og lífmassi kolmunna næst-
mestur. Þess ber að geta að stór hluti
kolmunnastofnsins mældist utan
hins eiginlega Íslandshafs. Síldin
fannst í fáum, tiltölulega smáum
flekkjum á takmörkuðu svæði í Ís-
landshafi og að hluta á íslenskum
landgrunnssvæðum. Fullvaxin loðna
fannst í fáum og smáum flekkjum og
aðeins í helmingi toga. Þetta endur-
speglar takmarkaða útbreiðslu og
lítinn loðnustofn árin 2006–2008.
Bergmálsmælingar sýna að nýlið-
unarbrestur varð í loðnustofninum
tímabilið 2003–2008.49 Því voru
mikilvægustu aldursflokkar stofnsins
flestir langt undir meðalstærð árin
2006–2008, þegar gagnasöfnun í
verkefninu fór fram.
Greinileg árstíðasveifla var í fram-
leiðslu enda þótt byggt sé á gögnum
frá þremur árum. Frumframleiðsla
virtist fylgja svipuðum ferli og skila
ámóta afköstum og áður hefur mælst
við ytri mörk landgrunnsins norðan
Íslands,50,51 í Noregshafi og Norður-
Grænlandshafi.43,52 Næringarefni
voru í miklu magni við upphaf vor-
vaxtar svifþörunganna, en með
vaxandi vorblóma, og lagskiptingu
sjávar, minnkaði kísilmagn fljótt og
var uppurið á um tveimur vikum.
Að loknu vorhámarki svifþörung-
anna byggðist frumframleiðsla að
mestu á skoruþörungum og smáum
þörungum, en framleiðsla kísil-
þörunga var lítil vegna skorts á
kísli. Síðla sumars byggðist frum-
framleiðsla líklega á endurunnum
næringarefnum eins og í Noregs-
hafi.53 Áta náði hámarki í júlí og
ágúst á svipuðum tíma og lífmassi
svifþörunga minnkaði og bendir
það til beitar átu á svifþörungum.
Víðtækir rannsóknaleiðangrar
að sumarlagi leiddu í ljós svipaða
svæðaskiptingu grunnþátta vist-
kerfisins í Íslandshafi öll þrjú
árin. Ástand sjávar einkenndist
af áhrifum pólsjávar vestantil og
Atlantssjávar austan- og sunnantil,
með blöndu þessara sjógerða, sval-
sjó, um miðbik Íslandshafs. Dreif-
ing næringarefna í yfirborðslögum
(0–30 m) endurspeglaði útbreiðslu
sjógerða með mjög lágum nítrat-
gildum í pólsjónum en mun hærri
gildum í svalsjónum. Kísill var hins-
vegar í meira magni í pólsjónum
en uppurinn niður á 50 m dýpi í
svalsjónum. Lífmassi svifþörunga
var lítill síðsumars enda sterk lag-
skipting niður á 20–30 m dýpi sem
leyfði litla sem enga blöndun við
næringarríkari sjó neðan hennar.
Skoruþörungar og smáir þörungar
voru ríkjandi innan hins lagskipta
yfirborðslags en kísilþörungar fund-
ust fyrst og fremst neðst á mörkum
lagskiptingarinnar. Útbreiðsla milli-
átu var vestlægari sumarið 2006
heldur en 2007 og 2008.19 Þetta
gæti tengst útbreiðslu hafíss, sem
var útbreiddur á vesturhluta rann-
sóknasvæðisins 2006. Því gæti ís-
bráðnun hafa leitt til hagstæðra
vaxtarskilyrða fyrir svifþörunga,54
einkum að vorlagi, sem aftur getur
leitt til meiri vaxtar og lífmassa átu í
námunda við ísjaðarinn.
Frumframleiðsla og magn milli-
átu í yfirborðslögum sjávar var
meira í júlí 2006 en í ágúst 2007
og 2008. Að hluta má rekja þetta
til þess að sýnin voru ekki tekin í
sama mánuði öll árin, en framleiðsla
svifþörunga fer minnkandi þegar
líður á sumarið og er því minni í
ágúst en júlí. Í júlí 2006 var mest af
átu vestan Kolbeinseyjarhryggs en
mjög lítið af svifþörungum vegna
ónógra næringarefna og beitar átu.
Vaxtarskilyrði svifþörunga voru
betri austan hryggs en vestan hans
því þar voru næringarefni enn til
staðar, en lítið af átu og því minni
beit hennar á svifþörungum.
Loðnuhrygning hófst líklega á
svipuðum tíma alls staðar við landið,
en klak getur tekið um 3–4 vikum
lengri tíma við lægri hita norðan
lands og austan heldur en sunnan
lands.55 Aldursgreiningar benda til
þess að stærðarmunur loðnulirfa
eftir svæðum ráðist einkum af
aldursmun en ekki af mismunandi
vaxtarhraða. Tíðnidreifing klakdaga
loðnulirfa og áætlað rek þeirra
bendir til þess að eftirlifandi lirfur í
ágúst 2007 hafi ekki verið eingöngu
upprunnar sunnan lands og vestan,
heldur hafi hrygning norðan lands
einnig lagt talsvert af mörkum til
árgangsins. Þetta bendir til þess að
framlag hrygningar norðan lands
til nýliðunar stofnsins geti verið
mun meira en hingað til hefur verið
talið, að minnsta kosti í sumum
árum. Þó ber að geta þess að rann-
sóknin var gerð við óvenjulegt
árferði, a.m.k. miðað við áratugina á
undan. Loðnuhrygningin árið 2007
virðist hafa átt sér stað fyrr og út-
breiðslan náð norðar við Vesturland
en í hrygningunni árið 1904.56 Þessi
breyting gæti verið afleiðing hærri
sjávarhita á Íslandsmiðum eftir
1997.13 Samanburð við svo gamlar
athuganir ber þó að túlka með varúð,
enda þótt söfnunaraðferðir hafi
ekki breyst í grundvallaratriðum
á þessum tíma. Aukið innstreymi
hlýs Atlantssjávar á norðurmið gæti
einnig hafa valdið auknum fjölda
loðnuseiða norðan 68°N í ágústmán-
uði hin síðari ár.57,58
Algengustu uppsjávarfiskar Ís-
landshafs voru loðna, á ýmsum
aldri, og nokkrar tegundir á lirfu- og
seiðastigi auk fullvaxins kolmunna
og síldar. Útbreiðsla loðnuseiða í
ágúst 2007 og 2008 bendir til norð-
lægari og vestlægari útbreiðslu en
áður hefur mælst.31 Útbreiðsla full-
vaxta loðnu (2ja ára og eldri) var að
mestu takmörkuð við vestanvert Ís-
landshaf og náði allt vestur á 35°V
í júlí 2006. Þetta bendir til mun
vestlægari útbreiðslu en áður var
meginreglan.10,11 Bergmálsmæling
sem fram fór í september–október
2010 í Íslandshafi sýndi vestlæga
og suðlæga útbreiðslu eins árs
ungloðnu og fullvaxta loðnu á og
í námunda við grænlenska land-
grunnið, allt vestur á 37°V og norður
á 72°N. Á fyrri árum var loðnan
yfirleitt dreifð djúpt norður af Ís-
landi að haustlagi milli 67–68°N.10
Núverandi útbreiðsla að haustlagi
er því vísbending um markverða
hliðrun á útbreiðslu loðnu frá djúp-
miðum norðan Íslands til djúpmiða
við Austur-Grænland.
Fjöldi fæðuþrepa og útreiknuð
gildi fyrir mismunandi tegundir
var almennt svipað í Íslandshafi,