Náttúrufræðingurinn - 2014, Qupperneq 15

15
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
skv. þessari rannsókn, og í öðrum
norðlægum uppsjávarvistkerfum
eins og við Svalbarða.59,60 Ljósátu-
tegundirnar augnsíli, sporðkríli og
náttlampi, tilheyra fæðuþrepi 2,5–2,7
og má álykta að þær séu alætur og
smávaxið dýrasvif sé líklega mikil-
vægt í fæðu þeirra. Ólíkt öðrum
tegundum í þessari rannsókn
reyndist mjög lítið af Calanus-fæðu-
vísum (þ.e. fitusýrum sem fylgja
orkunni (fæðunni) um fæðuvefinn)
hjá ljósátunum augnsíli og sporð-
kríli20 og eru Calanus-tegundir því
ekki mikilvægar sem fæða fyrir þær.
Í Íslandshafi eru Calanus-tegundir
þó mikilvægar í fæðu náttlampa sem
reyndist hins vegar ekki vera tilfellið
suður af landinu.20,61 Frekar há gildi
af þörungafæðuvísum bentu einnig
til þörungaáts.20 Það er í samræmi
við aðrar rannsóknir sem sýna nátt-
lampa vera alætu.61,62,63 Af þeim
marflóm sem rannsakaðar voru til-
heyrir G. wilkizkii heldur lægra fæðu-
þrepi (2,4) en T. libellula og T. abys-
sorum (2,6–2,9), sem gefur til kynna
að G. wilkizkii éti einnig plöntusvif.
Búsvæði G. wilkizkii eru við og undir
ís þar sem hún étur ísþörunga og
krabbaflær skyldar rauðátu.64,65,66
Einnig hefur hún fundist í opnu hafi,
þar sem ís hefur bráðnað,66,67 eins
og í þessari rannsókn, og er fæðan
þá aðallega Calanus-tegundir. Út frá
mælingum á stöðugum samsætum
og fitusýrum20 má álykta að Calanus-
tegundir séu mjög mikilvæg fæða
pílormsins E. hamata sem flokkast
sem kjötæta. Á norðurheimskautinu
tilheyrir E. hamata sama fæðuþrepi
og hann gerir í þessari rannsókn
og Calanus-tegundir eru þar einnig
mikilvægur hluti fæðu þeirra.50,68
Fiskseiði í þessari rannsókn, þ.e.
loðna, þorskur, ýsa og sandsíli, hafa
svipað fæðuþrepsgildi (3,2). Þetta
bendir til svipaðs fæðuvals, mjög
líklega til dýrasvifs sem aftur étur
svifþörunga. Þetta er í samræmi við
aðrar rannsóknir á fæðu fiskungviðis
í hafinu kringum Ísland, sem sýna
að ljósátur og krabbaflærnar rauðáta
og Acartia spp. eru aðalfæða loðnu
og þorsklirfa.69 Gildi stöðugra sam-
sæta ásamt háum gildum af Calanus-
fæðuvísum20 í fullorðinni loðnu,
gefa til kynna að bæði Calanus-teg-
undir og dýr á hærri fæðuþrepum,
sem eru rík af Calanus-fæðuvísum
(t.d. marflær og ljósátur) séu mikil-
vægar í fæðu fullorðinnar loðnu.
Eldri rannsóknir í Íslandshafi sýna
að rauðáta og ljósáta eru mikilvægur
hluti af fæðu fullorðinnar loðnu.70,71
Áhugavert er að marflær, og þá sér-
staklega kaldsjávarmarflóin T. libel-
lula, virðist vera mikilvægasta fæða
fullorðinnar loðnu í Íslandshafi í
ágúst 2007–2008,20 en rannsóknir á
magasýnum sýna einnig aukningu
á marflóm miðað við fyrri ár.31
Hliðrun á búsvæðum fullorðinnar
loðnu til vesturs, og hugsanlega
ólík samsetning dýrasvifs á nýja
búsvæðinu miðað við þau fyrri,
gætu verið ástæða breytinga í fæðu-
vali loðnunnar.
Niðurstöður RDA röðunar-
greiningar benda til þess að síð-
sumars í Íslandshafi séu þrenns
konar samfélög dýrasvifs, þ.e.
atlantískt, norrænt og samfélag
með tengsl við landgrunnssvæðin
og virðist skiptingin ráðast bæði af
landfræðilegum þáttum (dýpi og
hnattstöðu) og sjógerðum (sjávar-
hita og seltu, 11. mynd).72 Þessar
niðurstöður eru í góðu samræmi
við fjölmargar fyrri rannsóknir á út-
breiðslu og samfélögum dýrasvifs
í tengslum við hitafar og sjógerðir
bæði hér við land og á öðrum norð-
lægum hafsvæðum.19 Þegar niður-
stöðurnar eru skoðaðar ber að hafa
í huga að gögnunum var safnað á
þremur árum og á tveggja mánaða
tímabili. Því er líklegt að hér sé ekki
einungis um augnabliksmynd að
ræða, heldur séu niðurstöðurnar
að mörgu leyti dæmigerðar fyrir
ástandið síðsumars í Íslandshafi.
Árlegur lífmassi svifþörunga
(blaðgrænu) var metinn 5,3 milljónir
tonna, átu 29 milljónir tonna og fiska
~1 milljón tonn, sem er sambærilegt
við niðurstöður í Noregshafi og Bar-
entshafi.19,73,74 Stór hluti kolmunn-
ans var í útjaðri Íslandshafs norð-
austan lands og í hlýrri sjó með
landgrunnsbrún Grænlands sunnan
við Grænlandssund, sem er utan við
eiginlegt Íslandshaf. Magn fullvaxta
loðnu (2ja ára og eldri) var lítið. Líf-
massi uppsjávarfiska í Íslandshafi
var því aðeins brot af því sem búast
mætti við með hliðsjón af lífmassa
átu og stofnstærð uppsjávarfiska
á fyrri árum.10,11 Magn (lífmassi)
annarra fiska en kolmunna, síldar
og loðnu var lítið.
Þær breytingar sem orðið hafa
á útbreiðslu loðnu í Íslandshafi
frá lokum síðustu aldar hafa verið
taldar eiga rætur að rekja til lofts-
lagsbreytinga og þar af leiðandi
breytinga á ástandi sjávar, þ.e.
hlýnunar í efri lögum og millilögum
Íslandshafs.11 Þær niðurstöður sem
kynntar eru í þessari grein gefa til
kynna að hlýnun hafi orðið á síðustu
árum í Íslandshafi, einkum vegna
aukins innstreymis í sunnanvert
hafið en einnig vegna hlýnandi milli-
sjávar. Minnkandi sumarútbreiðsla
hafíss í Íslandshafi á þessari öld er
skýrt merki um áhrif hlýnunar. Ætla
verður að skilin milli hlýsjávar og
pólsjávar hafi færst norðar og vestar
í kjölfar hlýnunar og að búsvæði
eldri loðnu hafi fylgt þeim skilum.
Þá virðist sem aukið innstreymi í
sunnanvert Íslandshaf hafi borið
loðnuseiði norðar en áður og vestur
á grænlenska landgrunnið. Nýliðun
loðnu hefur minnkað á svipuðum
tíma og breytingar verða á útbreiðslu
eldri hluta stofnsins. Það gæti verið
til marks um að orsakir nýliðunar-
brests tengist breytingum sem leitt
hafa af hlýnun sjávar.
Það verkefni sem hér hefur verið
lýst er fyrsta alhliða vistkerfisrann-
sóknin sem gerð er í Íslandshafi.
Niðurstöðurnar gefa skýra mynd af
grunnþáttum í vistkerfi hafsvæðisins
og mikilvæga viðmiðun við frekari
rannsóknir. Samanburður við nálæg
hafsvæði sýnir svipaða gerð og
virkni vistkerfanna, t.d. varðandi
tegundafjölbreytni, tímasetningu
vorblóma, fæðuvefinn og samfélög
dýrsvifs. Á hinn bóginn er frekara
átaks þörf til að öðlast betri skilning
á vistfræðilegum ferlum með tilliti
til loðnu, ekki síst orsökum nýlið-
unarbrests, þar sem sjónum væri
beint sérstaklega að búsvæðum
stofnsins á mismunandi þroska-
stigum og þeim þáttum sem mestu
skipta í lífsögu loðnustofnsins.31,76,77