Náttúrufræðingurinn - 2014, Qupperneq 20

Náttúrufræðingurinn
20
ferð á öllum árstímum, t.d. í sumar-
húsum. Þar sem nánast allir gróður-
eldar hérlendis eru af mannavöldum
eykst hættan á gróðureldum og tjóni.
Óhætt er að fullyrða að hættan á því
að slíkir eldar kvikni og valdi skaða
minnkar ekki með hlýnandi veður-
fari og auknum gróðri, sér í lagi í
þéttum sumarhúsahverfum.
Skorradalshreppur vann aðal-
skipulagsáætlun á 10. áratug 20.
aldar, en í því felst m.a. að skil-
greina þarf svæði sem falla undir
náttúruvá. Í þeirri vinnu var talsvert
rætt um hættu af gróðureldum, en
í dalnum er þétt sumarhúsabyggð
á gróðursælum frístundasvæðum.
Opinberlega falla gróðureldar enn
ekki undir skilgreiningu náttúruvár
og eldri skipulagsáætlanir á þessum
svæðum voru ekki unnar með hættu
af gróðureldum í huga. En þegar eld-
arnir miklu urðu á Mýrunum vorið
2006 var ljóst að hættan er fyrir hendi
í Skorradal. Sú hætta er ekki bundin
við skemmdir á gróðri og eignatjón,
heldur gætu mannslíf verði í húfi.
Í aðalskipulagi Skorradalshrepps
til 2022 var því mörkuð sú stefna
að vinna skyldi áhættugreiningu/
hættumat og viðbragðsáætlun fyrir
frístundasvæðin og huga að for-
vörnum gegn gróðureldum, enda
kemur fram í brunavarnaáætlun
svæðisins6 að ,,ráðandi áhætta“ í
Skorradal er náttúruumhverfi og
sumarhúsabyggðir.
Til að skilgreina þá hættu sem
stafar af gróðureldum sem best
þarf margt að koma til. Eitt af því
er vitneskja um fyrri atburði, gagna-
grunnur yfir gróðurelda og einnig er
oft talað um brunasögu svæðis. Árið
2002 var tekinn í notkun svokall-
aður útkallsgagnagrunnur Mann-
virkjastofnunar (MVS, sem þá hét
Brunamálastjóri). Fyrir þann tíma
var lítil eða engin miðlæg söfnun
upplýsinga sem vörðuðu gróður-
elda. Hér eru gögn úr gagnagrunni
MVS fyrir árin 2003–2010, auk frétta
af gróðureldum, notuð til að meta
tíðni gróðurelda hér á landi og fá
hugmynd um helstu orsakir þeirra
og staðsetningu.
Hér eru einungis þeir gróður-
eldar skoðaðir sem kvikna þegar síst
skyldi og skapa hættu. Gögnin ná
yfir tímabilið 1943–2013, en á fyrri
hluta þess eru mjög fáir atburðir og
því fá nýlegri atburðir meira vægi.
Vinnan sem hér er kynnt er liður í
lærdómsferli sem íslenskt samfélag
er í gagnvart þeirri vá sem steðjar
að landsmönnum öllum vegna
gróðurelda.
Sinubrunar á Íslandi
Á Íslandi hafa gróðureldar væntan-
lega helst fylgt eldgosum fyrir
landnám enda eru eldingar fátíðar.
Við landnám hófst stórfelldur bruni
skóga og kjarrlendis. Frá þeim tíma
hefur sina verið brennd til að eyða
kjarri og bæta land til beitar.7 Í ann-
álum má lesa um nokkra stórbruna,
meðal annars Úlfhildarbrennu á
16. öld, þar sem talið er að 20–30
km2 lands í Biskupstungum hafi
brunnið, og eld í Þingvallaskógi árið
1586.7 Dæmi eru einnig um skæða
gróðurelda á Norðurlandi, til dæmis
á Hvammsheiði, í landi Árbótar í
Aðaldal þann 24. júní 1956.7
Árið 2012 varð gróðureldur í
Laugardal við Ísafjarðardjúp, í
umdæmi Súðavíkurhrepps, frá 3.
ágúst til 11. ágúst. Þar urðu alls um
14 hektarar eldinum að bráð. Ýmis-
legt var athyglisvert við þennan eld,
meðal annars hve lengi hann brann
og hversu mikinn mannskap þurfti
til að slökkva hann, en fyrir vikið
varð eldurinn mjög dýr fyrir sveitar-
félagið, beinn kostnaður metinn á
um 21 milljón króna.a Einnig vekur
athygli að þessi eldur, sem kviknaði
vegna gáleysis, varð síðsumars.8
Áætlanir um viðbrögð við gróður-
eldum hefðu mögulega getað sparað
töluverða vinnu og fjármuni.
Veðuraðstæður
Á sunnanverðu landinu er það
einkum langvinnur norðaustan-
vindur sem skapar kjöraðstæður
til sinubruna, eins og sjá má
af stóreldum fyrri alda sem og
sinueldunum á Mýrum 2006 og
mosaeldunum á Miðdalsheiði 2007.9
Þar er einnig víðáttumikið snjólétt
land með gróskumiklum gróðri
og viðvarandi þurraþræsingur að
vori sem þurrkar upp sinu, kvist-
gróður og mosa. Þegar spretta hefst
dregur hins vegar úr eldhættu. Fyrir
norðan fylgja þurrkar helst hvössum
suðvestanvindi eða langvarandi
suðlægum áttum.
Úrkoma á landinu er allmikil (um
1100 mm á ári) en mjög breytileg
milli staða og ára. Hér sýnum við
úrkomu í Reykjavík á árunum 1961–
2013 þar sem flestir eldar verða á
suðvesturhorni landsins. Meðal-
ársúrkoman í Reykjavík er um 823
mm á þessu tímabili, mest 1125 mm
árið 2007 og minnst 592 mm árið
2010. Almennt er úrkoman minnst
frá apríl til ágúst (2. mynd). Úrkoma
einstakra mánaða er mjög breytileg,
a Ómar Már Jónsson 2013. Gróðureldur í Laugardal. Erindi á málþingi um gróðurelda, Borgarnesi.
2. mynd. Meðalúrkoma hvers mánaðar í Reykjavík fyrir tímabilið 1961–2013 (svarta línan).
Einnig er sýnt staðalfrávik (rauð brotalína) og lægsta gildi (rauðar stjörnur). – Mean
monthly precipitation (black line), standard deviation (red dashed line), and minimum
monthly values (red stars) for the period 1961–2013 in Reykjavik.
2 4 6 8 10 12
0
20
40
60
80
100
120
140
Mánuður – Month
Ú
rk
om
a
(m
m
/m
án
)
−
Pr
ec
ip
. (
m
m
/m
)