Náttúrufræðingurinn - 2014, Síða 28

Náttúrufræðingurinn
28
ekki í þættinum en eðlilegast er að
álíta að þetta hafi verið Hallmundur
sá sem nefndur er í fyrstu vísu
kviðunnar og hún tekur nafn sitt af.
Tildrög og vettvangur kvæðisins eru
heldur ekki skýrð og svo er að sjá
sem skrifari Bergbúaþáttar hafi ekki
þekkt til þess og alls ekki skilið kveð-
skapinn til hlítar. Sagan sem kviðan
er felld inn í er í raun öll á skjön við
innihald kvæðisins og augsýnilega
miklu yngri en það. Þórhallur
Vilmundarson bendir á þetta í for-
mála sínum að Bergbúaþætti.3 Í út-
gáfu sinni miðar hann stafsetningu
lausamálsins í þættinum við að það
sé frá 14. öld en að kviðan sé frá
13. öld. Eins og fram kemur hér á
eftir er þessi aldursmunur líklega
snöggt um meiri. Lausamálið,
umgjörð kviðunnar, hefur yfir sér
kristilegan blæ og söguhetjurnar eru
guðhræddir menn sem eru á leið
til kirkju. Kviðan sjálf er hins vegar
rammheiðin og hvergi örlar þar á
kristnum fræðum.
Vettvangur Bergbúaþáttar er í
Djúpafirði í Barðastrandarsýslu.
Höfundur þáttarins hefur verið
ókunnugur þar því hann gerir sig
sekan um landfræðilegar villur og
ónákvæmni. Hann nefnir heldur
ekki frá hvaða bæ Þórður var né
hvaða kirkju hann var að fara til.
Hugsanlega var hann frá Hallsteins-
nesi því sá bær er nefndur á nafn
í þættinum. Aðrir bæir í firðinum
eru Djúpidalur, Barmur, Miðhús
og Gróunes. Þeir eiga allir sókn
að Gufudal í Gufufirði, sem er
næsti fjörður vestan Djúpafjarðar.
Eðlilegast er því að hugsa sér að
Þórður hafi farið til messu í Gufudal.
Þetta er 15–20 km vegalengd eftir
því hvaða leið er valin. Engir hellar
eða skútar eru á þessum slóðum og
þaðan af síður hraun. Vettvangur
Hallmundarkviðu er hins vegar á
eldfjallasvæði, fjöllum er lýst, hraun-
hellum og árgljúfrum. Firðir, sjór og
strendur koma hvergi við sögu.
Hallmundarkviða er ærið tor-
skilin og mikið skreytt með kenn-
ingum og heitum hins gamla
skáldamáls. Jafnvel í fornöld hafa
menn átt fullt í fangi með að ráða
í innihaldið eins og sést best á
Þar segir frá Þórði bónda í Djúpafirði
á Barðaströnd og húskarli hans, sem
lentu í illviðri og villum á leið til
kirkju. Þeir leituðu skjóls í helli undir
háum hömrum og höfðust þar við
um nótt. Brátt urðu þeir þess varir að
jötunn bjó í hellinum. Hann amaðist
ekki við þeim en kvað fyrir þá tólf
vísna flokk og í síðustu vísunni
segir að þeir muni hafa verra af ef
þeir læri ekki flokkinn. Jötuninn fór
þrisvar með kviðuna áður en dagur
rann en hvarf þá inn í myrkrið en
þeir fóru leiðar sinnar til kirkjunnar.
Þórður lærði kviðuna og varð
hamingju maður en húskarlinn gat
ekkert munað og varð bráðdauður
nokkru síðar. Jötuninn kynnir sig
og víðar við Miðjarðarhaf. Og hér
sem þar hafa menn sett náttúruöflin
sem að baki bjuggu í goðsögulegt
samhengi (1. mynd). Fræðimenn
hafa ekki á miklu að byggja um
hvert það samhengi var. Eldgos eru
ekki víða nefnd í fornritunum fyrir
utan þau sem annálar greina frá með
stuttaralegum hætti. Hér er Hall-
mundarkviða sennilega lykilheimild
en hún hefur lengi verið vanmetin
sem slík.
Hallmundarkviða
Hallmundarkviða er varðveitt í
Bergbúaþætti sem er einn af stystu
sagnaþáttum fornbók menntanna.3
1. mynd. Í fornum trúarbrögðum er víða að finna goðsögulegar skýringar á eldgosum og
öðrum náttúruhamförum. Forngrikkir töldu að risinn Enkelados lægi í hlekkjum undir
Etnu. Í hvert sinn sem hann braust um í fjötrunum gaus fjallið ógurlega. – According
to Greek Mythology the giant Enceladus is buried under Etna volcano. Whenever the
giant stirs the volcano erupts violently. Bernard Picart 1731, koparstunga í einkaeign –
copper engraving, private collection.