Náttúrufræðingurinn - 2014, Síða 39

39
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
ofan jarðar leggjast þeir á misvíxl svo
saman koma gagnkynja op og hvor
maðkur frjóvgar egg hins.
Á sumum tvíkynja dýrum leyfir
innbyrðis staða kynfæranna ekki
gagnkvæma frjóvgun tveggja ein-
staklinga samtímis, og dýrin skiptast
á í hlutverki karl- og kvenkyns.
Sem dæmi má taka ættkvísl
sæsnigla, sæhéra (Aplysia) (4. mynd).
Margar tegundir lifa í hlýjum og
tempruðum höfum víða um heim og
bíta þörunga til matar. Sæhérar eru
misstórir, frá nokkrum sentí metrum
upp í um hálfan metra á lengd og
allt að tvö kíló. Þetta eru aflöng dýr,
skeljarlaus eða með rýrar leifar af skel
inni í bolnum. Út úr síðunum ganga
sundfæri, flipar sem þykja minna á
eyru héra og af þeim er heiti dýranna
á ýmsum málum dregið. Við mökun
gengur limur út úr höfði eins dýrs
inn í kvenlegt kynop annars, sem er
aftarlega á bolnum. Þegar tveir sæ-
hérar koma saman til mökunar fer
annar sem karl aftan að hinum. Svo
skipta þeir um hlutverk. Algengt er
líka að fjöldi sæhéra safnist saman á
mökunartíma og myndi keðju þar
sem allir njóta sín í hlutverki beggja
kynja nema sá fremsti losnar ekki
við sæði og sá aftasti fær ekkert. Úr
þessu er stundum bætt með því að
dýrin tengjast öll í hring.
Sérkynja dýr
Langflest dýrin í kringum okkur eru
annað hvort kven- eða karlkyns og
halda óbreyttu kyni ævilangt. Mætti
telja – enda oft talið – að kynhegðun
þeirra skorðaðist við tengsl tveggja
dýra af gagnstæðu kyni og stuðlaði
jafnan að getnaði. Nánari könnun
leiðir hins vegar í ljós ýmis frávik frá
þessu, eins og nú verður vikið að.
Sjálfsfróun
Sjálfsfróun er algeng meðal spen-
dýra (5. mynd). Best sett eru þau
dýr sem geta við þetta beitt liprum
höndum, svo sem apar, enda sjást
karlapar oft strjúka lim sinn og fá
við það sáðlát. Dæmi eru um meiri
hugkvæmni, einkum hjá kvenöpum.
Því var áður haldið fram að mað-
urinn hefði það fram yfir dýr
merkurinnar að hann smíðaði eða
mótaði verkfæri til ákveðins brúks.
Mörg dæmi þekkjast nú um að dýr
noti heimagerð tól, þar á meðal
mannapar. Meðal annars hefur
órangútanskerla sést forma með
tönnunum legg af vafningsviðar-
stilk og beita sem „hjálpartæki
ástarlífsins“.
Höfrungstarfar verða kynþroska
mörgum árum áður en þeir ná
hylli kúa. Á þessum árum fá þeir
stundum útrás fyrir kynhvöt sína
með því að núa limnum við eitthvað
í umhverfinu, einkum ýmis dýr, og
sögur ganga um að þeir hafi leitað
á sundmenn. En helsta lausnin felst
samt í mökum við aðra karla sinnar
tegundar, eins og nú verður vikið að.
Samkynhegðun
Flestir ungtarfar meðal höfrunga
tengjast böndum fljótlega eftir kyn-
þroska tveir og tveir sem meðal
annars fela í sér kynmök. Síðar, eftir
að tarfarnir eru farnir að makast
við höfr ungs kýr, haldast þessi
karlatengsl, en kynin eru laus-
tengdari og samband þeirra ein-
skorðast við fengitíma.
Mun fleiri tegundir dýra sýna
merki um samkynhegðun. Margir
líffræðingar virðast tregir til að
viðurkenna samkynhegðun meðal
dýra. Jafnvel í nýlegum fræðiritum
sést því hafnað að slíkt eðli (eða
óeðli) þekkist hjá öðrum tegundum
en Homo sapiens. Kanadískur
dýrafræð ingur, Bruce Bagemihl, er
samt ófeiminn við að fjalla um fjöl-
breytnina í kynhegðun dýranna,
sem hann hefur kannað og fært í
letur í rúman áratug. Árið 1999
sendi hann frá sér mikið rit þar sem
hann leiðir fjölda dýra af ýmsu tagi
„út úr skápnum“.2
4. mynd. Höfuð sæhéra er með fjórum
fálmurum, snýr niður á myndinni. Sund-
blöðkurnar (héraeyrun) eru aftarlega á
bolnum. Þessi tegund (Aplysia parvula)
lifir út af ströndum Okinawa.
3. mynd. Hrúðurkarlar, sem eru tvíkynja,
lifa margir saman í breiðum, fastvaxnir á
hafsbotni. Við mökun beita þeir afar löngum
getnaðarlim. Hér teygir dýrið lengst til
hægri lim sinn til dýrs sem er ofar og til
vinstri á myndinni. Ljósm. Sue Scott.
2. mynd. Bláhöfði (Thalassema bifas-
ciata) er meðal þeirra kóralrifjafiska þar
sem einn skartlegur hængur ræður yfir
nokkrum minni og dauflitari hrygnum. Ef
hann drepst getur stærsta hrygnan breyst
í hæng og tekið við hlutverki heimilisföður-
ins. Á myndinni eru hrygna (ofar) og kyn-
skiptur hængur.
5. mynd. Rostungstarfur fróar sér með
hreifunum. Ljósm. Phil Dotson/Science
Photo Library.