Náttúrufræðingurinn - 2014, Síða 41

41
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
svartsvana (Cygnus atratus), sem lifa
í Ástralíu (11. mynd), tengjast oft
varanlegum böndum. Stundum laða
þeir að kvenfugl sem makast með
öðrum heimilisföðurnum. Þegar
móðirin hefur orpið í hreiðrið reka
ábúendurnir hana burt og liggja svo
á eggjunum og annast ungana. Ef
körlunum bregst kven hyllin reka
þeir aðra svani af hreiðri og taka að
sér eggin. Eins og títt er meðal svana,
helga fuglarnir sér stórt óðal, sem
þeir verja öðrum svönum og gera
sér þar hreiður. Þessi steggjapör
„skaffa betur“ en mörg hjón svart-
svana – koma að meðaltali upp mun
fleiri ungum – þar sem þeir geta í
þrótti líkamsburðar helgað sér og
varið stærra og betra óðal.
Í sumum varpbyggðum máva
eru talsvert fleiri kven- en karl-
fuglar, líklega af því að skordýra-
eða illgresiseyðingarlyf í umhverf-
inu hafa raskað kynákvörðun
fóstra í eggjum. Þarna er nokkuð
um lesbískt samband tveggja kven-
fugla. Stöllurnar sýna hvor annarri
sömu atlot og venjuleg mávahjón,
helga sér óðal í varpinu og byggja
þar hreiður. Önnur eða báðar
stofna til skyndikynna við ein-
hvern greiðvikinn fjölskylduföður
í grenndinni og saman koma þær
svo ungunum á legg.
Hettuskríkja (Wilsonia citrina)
er algengur söngfugl í Norður- og
Mið-Ameríku. Kynin eru ólík að
sjá, og fuglaskoðarar hafa veitt því
athygli að algengt er að tveir karl-
fuglar annist hreiður saman, en
óvíst er hvernig þeir verða sér úti
um eggin. Eitthvað er um hreiður-
sníkjulíf hjá þessum fuglum. Að vísu
verpa hettuskríkjur yfirleitt í hreiður
fugla af öðrum tegundum, en samt
getur hugsast að eggin í karla-
hreiðrunum séu þannig fengin. Eins
er til að hettuskríkjuforeldrar afræki
hreiður vegna ágangs ræningja, og
gæti verið að heimilisfeðurnir hafi
komist yfir slík hreiður.
Annars er allvenjulegt að sam-
kyns fuglar komi upp hreiðri og
liggi á því án þess að forsendur séu
fyrir því að þeir komi upp ungum.
Þá liggur lesbískt par á ófrjóvguðum
eggjum og karlfuglar í hommasam-
búð hafa jafnvel sést sinna tómu
hreiðri af kostgæfni.
Bagemihl hefur fundið skráðar
heimildir um samkynhegðun hjá
fleiri en 450 tegundum dýra; þar af
eru um 300 spendýr og fuglar. Hann
bendir á að þessar tölur gefi engan
veginn rétta mynd af umfangi þessa
atferlis. Megnið af liðlega 9000 núlif-
andi tegundum af fuglum og 4000
spendýrategundum hefur sáralítið
verið skoðað.
Frávikin eru misalgeng: Um 2%
af afrískum karlstrútum leiða kven-
fugla hjá sér en gera hosur sínar
grænar fyrir öðrum körlum og
hafa sjálfsagt sjaldnast erindi sem
erfiði. Hjá öðrum tegundum lað-
ast flest dýr annars kynsins ekki
aðeins að einstaklingum af gagn-
stæðu kyni, heldur eru tvíkynhneigð,
svo sem hrútar hins stórhyrnda
fjallafjár í Norður-Ameríku og
hindir orrabukks í Afríku. Meðal
bónobóapa, sem brátt verður greint
frá, virðast allir eða nær allir ein-
staklingar – óháð kynferði – hafa
hneigð til eigin kyns.
Önnur frávik
Meðal dýra þekkist margvísleg kyn-
hegðun sem ekki tengist því að geta
af sér afkvæmi. Auk sjálfsfróunar
og kynmaka utan fengitíma og
við eigið kyn má nefna mök ein-
staklinga af ólíkum tegundum og
snertingu ýmissa líkamsparta, svo
sem munnmök apa eða þegar karl-
eða kvenhöfr ungur potar bægsli eða
horni í kynop kvendýrs. Kynmök
við eða á milli einstaklinga sem eru
ófrjóir vegna æsku eða elli falla líka
hér undir.
„Elsta atvinnugrein kvenkynsins“
þekkist líka utan mannheims. Apar
sýna vinum og félögum oft vináttu
með snyrtingu og lúsaleit, og komið
hefur í ljós að apynjur jövulubba
(Macaca fascicularis), dýrapa í Indó-
nesíu, selja karlöpum líkama sinn til
kynmaka fyrir slíka þjónustu. Eins
og títt er í viðskiptum ræðst verðið
af framboði og eftirspurn. Þegar
nóg er af apynjum fá þurfandi
karlar dráttinn fyrir átta mínútna
snyrtingu, en þar sem hörgull er á
kerlum fer gangverðið upp í sextán
mínútur.c Og í sjónvarpsþáttaröð
um lífshætti fugla greinir David
Attenborough frá kólibrífuglum, þar
sem karlar, sem venjulega búa einir
að blóma breiðum á óðali sínu, veita
kvenfuglum aðgang að hunangs-
legi fyrir kynmök utan eðlilegs
mökunartíma.d
Eitt furðulegasta afbrigði í kyn-
lífi er samkynjað háttarlag hins
fágæta fljótahöfrungs í Amazon,
gárahöfrungsins (Inia geoffrensis),
þegar einn tarfur potar lim sínum
inn í blástursop annars. Tekið skal
fram að þetta atferli hefur aðeins
sést í dýragörðum og er kannski
neyðarúrræði, kallað fram af
ónáttúrlegum aðstæðum, þar sem
kynin eru aðskilin í ferskvatnskerum,
en menn kunna lítil skil á lífsháttum
gárahöfrunga í náttúrunni.
Trúlega hefur engin ein tegund
dýra – ekki einu sinni maðurinn –
virkjað kynlíf í ýmsum myndum
rækilegar til félagslegra tengsla en
bónóbóapinn, mannapi náskyldur
okkur.
Félagslíf bónobóapa
Í miðri Afríku, í Kongólýðveldinu
eða Austur-Kongó, lifa sunnan við
stórfljótið Kongó mannapar áþekkir
hinum vanalegu simpönsum í útliti.
Þeir hafast við í þéttum regnskógum,
lítt aðgengilegum mönnum, enda
kynntust dýrafræðingar þeim ekki
fyrr en 1928, og þá voru þeir flokk-
aðir til tegundar simpansa (Pan
troglodytes). Þótt þeir séu stundum
kallaðir dvergsimpansar eru þeir
ámóta hávaxnir og simpansar en
grennri. Nú er ljóst að þetta er sjálf-
stæð tegund, bónobói (Pan paniscus).
Mun meiri munur er á lífsháttum
simpansa og bónobóa – og þá
sérstaklega á félagsskipan – en á
líkamsgerð þessara apa. Flokkar
simpansa lúta stjórn öflugs karlapa
en bónobóar búa við kvennaveldi.
c Barras, C. 2008. Macques prepared to pay for sex. New Scientsist 197/2637. Bls. 6.
d Attenborough, D. 1998. The life of birds. Þáttaáröð fyrir sjónvarp. BBC.