Náttúrufræðingurinn - 2014, Síða 49

49
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Konráð Þórisson
Náttúrufræðingurinn 84 (1–2), bls. 49–52, 2014
Um orðanotkun tengda fyrstu
stigum þroskunar hjá fiskum
Orðanotkun í íslensku tengd fyrstu þroskastigum í lífsferli fiska hefur
verið talsvert á reiki. Einnig hefur kennsla um þroskun fiska verið afskipt
í íslenskum grunnskólum. Til dæmis er börnum þessarar fiskveiðiþjóðar
almennt ekki kennt að úr eggjum flestra fiska klekjast fisklirfur, sem síðar
myndbreytast í seiði. Þörf er á samræmingu í orðanotkun um þroskun
fiska í íslensku, þótt höfundur telji ekki þörf á að íslenska alla flokkun og
öll hugtök niður í smæstu einingar og að óhætt sé að einfalda meira á ís-
lensku en gert er í vísindaensku. Í greininni er fjallað almennt um þroskun
fiska, með áherslu á myndbreytinguna hjá beinfiskum. Nafngiftir hér eru
fyrst og fremst miðaðar við þær breytingar sem eiga sér stað á þroskaferli
fiskanna, en vegna málhefðar er nauðsynlegt að tiltaka nokkra aðra við-
burði í ævi fiskanna þótt þeir marki ekki skil í þroskaferli þeirra. Lagt er
til að í hrognasekknum séu hrognin nefnd hrogn, en eftir frjóvgun egg.
Úr eggjum langflestra beinfiska klekjast fisklirfur og meðan þær eru með
kviðpoka má gjarnan nefna þær kviðpokalirfur (en ekki kviðpokaseiði).
Lirfurnar myndbreytast síðar í seiði. Hvort seiðin breytast í ungfisk
nákvæmlega um næstu áramót eftir klak, er meira á reiki, en þegar ung-
fiskurinn verður kynþroska breytist hann í kynþroska fisk, sem þroskar
hrogn og svil, hrygnir og sagan endurtekur sig.
Inngangur
Illa hefur gengið að samræma orða-
notkun í sambandi við þroskun
fiska, einkum er þetta áberandi
þegar rætt er um fyrstu þroska-
stigin í lífsferli þeirra. Jafnvel fiski-
fræðingar geta verið í vafa um hvaða
orð eigi best við og hefur þar ekki
alltaf gætt samræmis. Ein ástæða
þessa er að þroskunarferill sumra
fisktegunda er verulega frábrugðinn
því sem algengast er hjá beinfiskum
(þ.e.a.s. egg – lirfa – myndbreyting
– seiði), því að þessar tegundir
hafa ekki eiginlegt lirfustig og er
þessi þroskunarmáti nefndur bein
þroskun, til mótvægis við óbeina
þroskun, þar sem lirfustig kemur
við sögu. Egg þessara fiska (t.d.
laxfiska), eru yfirleitt mjög stór og
afkvæmin mun þroskaðri við klak
en t.d. lirfur þorsks eða skarkola
og þau þurfa því ekki að ganga í
gegnum meiri háttar myndbreytingu
til að líkjast foreldrum sínum. Það
sem flækir málið þó enn frekar, er
að ýmis millistig í þroskaferlum
eru til, skilgreiningar eru ekki alltaf
afgerandi og oft er matsatriði hvar
mörk eru dregin milli þroskastiga.
Það er því ekki eingöngu á íslensku
sem orðanotkun er á reiki um fyrstu
stig þroskunar hjá fiskum.
Lífshættir á fyrstu vikum og
mánuðum í lífi fiska eru nær undan-
tekningalaust verulega frábrugðnir
því sem fullorðnir fiskar af sömu
tegund upplifa. Það sama á við um
umhverfisaðstæður og fæðu þeirra,
þar sem fullorðnir fiskar eru allt að
milljón sinnum stærri en nýklaktar
fisklirfur þeirra. Aðferðir við söfnun
og mælingar eru því allt aðrar, enda
eru rannsóknir á ungstigum fiska
jafnan stundaðar af öðrum vísinda-
mönnum en þeim sem rannsaka
fullorðnu fiskana. Þótt orð við hæfi
fyrstu þroskastiga smiti smám
saman frá klak og hrygningarrann-
sóknum yfir til nytjastofnarann-
sókna, hefur gengið seint að þróa og
samræma hugtök er snerta fyrstu
stigin í lífsferli fiska. Full ástæða
er því til að rifja upp þroskaferil
fiska og hvetja til samræmingar í
orðanotkun í því samhengi.
Svolítið um sögu
orðanotkunar
Í bók sinni Fiskarnir frá 1926 notar
Bjarni Sæmundsson orðin egg, lirfur
og seiði, en tvö þau síðarnefndu
notar hann þó stundum sem sam-
heiti: „Seiðin (lirfurnar) eru aðeins
5 mm löng, þegar þau klekjast …“.1
Nafngiftir á þroskastigum fiska
voru reyndar almennt mjög á reiki
á þessum tíma í vísindaheiminum,
en komust meira á hreint eftir miðja
tuttugustu öld þótt enn sé deilt og
jafnvel um grundvallaratriði.2 Árið
1964 var í danskri fiskabók gerð til-
raun til að uppfræða almenning um
þroskastig fiska og fylgdu nafngiftir
í þeirri bók eðlilegum kaflaskiptum
í þroskasögu fiskanna.3 Þarna voru
m.a. lirfur fjölmargra fisktegunda