Náttúrufræðingurinn - 2014, Qupperneq 50

Náttúrufræðingurinn
50
kynntar til sögunnar með tugum
litmynda. Bókin var þýdd á mörg
tungumál, m.a. á íslensku sem Fiskar
og fiskveiðar4, oft kölluð fiskabók
AB. Svo óheppilega vildi þó til að
þýðandi ákvað að kalla bæði lirfur
og seiði seiði, þrátt fyrir að bæði
larver og yngel sé notað í frumút-
gáfunni.3 Gunnar Jónsson leggur
hins vegar þroskunarfræðina til
grundvallar í orðanotkun sinni allt
frá því að Fiskalíffræði hans kom út
árið 1972.5,6,7 Á seinni árum hefur
því verið heldur meira samræmi
hérlendis í orðanotkun um fyrstu
þroskastig fiska í sjó. Aðrar hefðir
eru þó ríkjandi í máli þeirra er fást
við ferskvatnsfiska8, enda er þroskun
sumra þeirra talsvert frábrugðin
flestum sjávarfiskum, eins og áður
er getið.
Bakgrunnur
Þekktar eru um 28.000 fiskategundir
í heiminum, þar af eru um 27.000
tegundir beinfiska og um eitt þúsund
tegundir brjóskfiska. Brjóskfiskar,
t.d. hákarlar og skötur, hafa innri
frjóvgun og gjóta fáum, mjög stórum
eggjum umluktum sterkru ytra byrði
(pétursskip), eða gjóta lifandi ungum.
Eggin eru oft nokkrir sentimetrar í
þvermál, en algeng lengd unga er
nokkrir tugir sentimetra.
Sumar tegundir beinfiska hrygna
tiltölulega fáum mjög stórum
eggjum (t.d. ættir laxfiska, mjóra
og steinbíts) og meðal þeirra er
bein þroskun algengust. Lang-
flestir beinfiskar hrygna hins vegar
smáum eggjum, oftast 0,5–3,0 mm
í þvermál9, sem frjóvguð eru með
ytri frjóvgun við hrygningu. Fjöldi
eggja er hér oft tugir þúsunda og
allt upp í milljónir eggja, sem for-
eldrarnir skipta sér yfirleitt ekkert
af eftir frjóvgun. Algengast er að
þessar tegundir hafi óbeina þroskun
með eiginlegu lirfustigi. Úr eggjum
langflestra beinfiska klekjast lirfur,
sem myndbreytast síðar í seiði.
Þetta gildir jafnt um bolfiska t.d.
þorsk og ýsu, uppsjávarfiska t.d.
síld, loðnu og makríl og flatfiska
t.d. lúðu og skrápflúru (sem eru
reyndar ágæt dæmi um undan-
tekningar frá ofangreindri reglu,
því þær hrygna stórum eggjum, en
hafa samt óbeina þroskun).
Hér verður fyrst og fremst fjallað
um algengasta þroskaferli bein-
fiska í og við Norður-Atlantshaf
(þ.e. smá, frítt fljótandi egg – lirfur –
myndbreyting – seiði). Eins og jafnan
í lífheiminum eru þó til undan-
tekningar og ástæða er til að nefna
nokkrar í viðbót. Hjá t.d. laxfiskum
og steinbítsætt eru eggin botnlæg og
talsvert stærri, oft 4–8 mm í þver-
mál og úr þeim klekjast stórar og
vel þroskaðar lirfur (1. mynd). Rauð-
magar, hornsíli og fiskar af steinbíts-
ætt gæta eggjaklasa sinna. Einnig
má nefna karfategundir, sem hrygna
ekki, heldur eru hrognin frjóvguð
innvortis og klekjast þar og lirfunum
er síðan gotið 2–3 mánuðum seinna.
Samkvæmt enskri málhefð (sem
aftur á uppruna sinn í latínu) kall-
ast eggfrumurnar ova eða roe áður
en þeim er hrygnt, en eggs eftir
hrygningu. Á norðurlandamálum
er orðanotkunin hliðstæð og t.d. á
dönsku er talað um rogn fyrir og æg
eftir hrygningu.
Það kann að hljóma undarlega
í eyrum fólks, sem er vant því að
borða hrogn og lifur á vorin, að
fjalla hér um egg fiska. Samkvæmt
íslenskri hefð er eðlilegast að
nefna hrognin hrogn, meðan þau
eru ófrjóvguð í hrognasekknum
(brókinni), en fræðilega nefnast þau
egg eftir hrygningu og frjóvgun.
Eggin geta ýmist verið frítt fljótandi
og er þá talað um sviflæg egg
eða botnlæg líkt og á við um egg
síldar og loðnu auk ýmssa smárra
grunnsævistegunda.
Þroskaferill
(langflestra) beinfiska
Nafngiftir í þessari grein eru fyrst og
fremst miðaðar við helstu breytingar,
sem eiga sér stað á þroskaferli
fiskanna.2 Vegna málhefðar hefur
einnig reynst nauðsynlegt að tiltaka
nokkra aðra viðburði í ævi fiskanna,
sem þó marka ekki beinlínis skil í
þroskaferli þeirra.
Öllu þroskaferli heillar fiskævi
(óbein þroskun), má til einföldunar
lýsa á eftirfarandi hátt, þar sem
feitletruð orð lýsa þroskastigum
(tímabilum), en skáletruð orð tákna
þroskaviðburði (breytingu):
Hrogn – hrygning/frjóvgun – egg – klak –
lirfa – myndbreyting – seiði – ungfiskur –
kynþroski – kynþroska fiskur – geldfiskur
Í þessari upptalningu eru reyndar
þrjú orð, sem eiga ekki fullkomlega
rétt á sér, út frá þroskunarfræðilegu
sjónarmiði, en það eru klak, ung-
fiskur og geldfiskur. Það verður
að vísu engin þroskabreyting við
það að klekjast úr eggi enda um
augnabliksatburð að ræða. Það
er líka töluvert breytilegt á hvaða
þroskaskeiði klak á sér stað, en til
einföldunar legg ég til að eftir klak
kallist öll fiskaafkvæmin lirfur.
Margar fisklirfur klekjast út meðan
þær eru enn á fósturstigi, en aðrar
klekjast úr eggi, sem hálfstálpaðar
1. mynd. Einfölduð mynd af nýklöktum lirfum lax og þorsks. Laxalirfa er óvenju stór og
vel þroskuð við klak. Hún er margfalt stærri en flestar fisklirfur og hefur mikinn næringar-
forða í kviðpokanum (appelsínugulur á mynd). Laxalirfan er þó í upphafi algerlega háð
næringu úr kviðpokanum, líkt og aðrar fisklirfur. Teikning: Konráð Þórisson.