Náttúrufræðingurinn - 2014, Qupperneq 71

71
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Að því hafði verið stefnt að Vatnabók Guðmundar kæmi
út árið 2013, sem tilnefnt var sem „Ár vatnsins“ á heims-
vísu. Það tókst með þessu sameiginlega átaki, sem líkja má
við kraftaverk, og sjálf verður bókin að teljast eitt mesta
afrek í útgáfusögu Íslendinga.
Vatnið í náttúru Íslands er í sama broti og fyrri stór-
bækur Guðmundar Páls, 456 bls., og vegur um 1,5 kg,
enda prentuð á þykkan myndapappír. Hún er gríðarlega
efnismikil, því að letur er fremur smátt (9,6 og 8 p.). Fáir
munu leggja í að lesa allan þann texta spjalda á milli, enda
tæki það líklega marga mánuði. Mikið er um smáletraðar
tilvitnanir, bæði í dagbækur höfundar og fjölda annarra
lista- og fræðimanna. Mikils fræðilegs efnis hefur höf-
undur aflað af Netinu, eins og heimildaskráin ber með
sér, og er þar iðulega getið um nýjustu niðurstöður
vísindanna.
Efnislega skiptist Vatnabókin í tvo nokkuð jafnstóra
hluta. Í fyrri hluta er fjallað um vatnið almennt á jörðinni,
en síðari hluti er tileinkaður vatni og vatnsbúskap Ís-
lands. Titill bókarinnar er því naumast réttnefni, en mun
vera gefinn til samræmis við heiti á fyrri stórbókum.
Vatn er í eðli sínu alþjóðlegt og fer sinna ferða um alla
jörð, í lofti, á láði og legi, án þess að menn fái því teljandi
hnikað. Það er einmitt sú staðreynd sem leiddi höfund
til þess að útvíkka umfjöllun sína á jörðina, og hefja
nýja „útrás“, sem allt mannkyn mætti draga lærdóm af.
Vissulega geta menn breytt farvegum vatns og seinkað
för þess með stíflum, eins og höfundur varð iðulega vitni
að á heimsreisu sinni. Eru þær framkvæmdir og áætlanir
víða svo hrikalegar að okkar virkjanir sýnast barnaleikur
í samanburði við þær.
Vatnabókin er prýdd fjölmörgum, glæsilegum lit-
myndum, ekki bara af Íslandi heldur úr öllum heims-
hornum. Langflestar þeirra hefur höfundur tekið sjálfur,
og sannar þar enn og aftur að hann var einn snjallasti nátt-
úruljósmyndari okkar tíma, en fleiri hafa lagt til myndefni,
svo sem Friðþjófur Helgason, Leifur Rögnvaldsson og
Ragnar Axelsson. Mér er til efs að nokkurntíma hafi annað
eins bóklistaverk séð dagsins ljós. „Í öllum sínum skrifum
– og öllu því sem hann tók sér fyrir hendur – samtvinnaði
Guðmundur Páll ástina á fegurðinni og þrána eftir þekk-
ingunni“, segir Guðmundur Andri í formála.
Bókin er gríðarlegur fróðleiksbrunnur um náttúru og
mannlíf jarðar, því að allstaðar kemur vatnið eitthvað við
sögu. Hitt er svo annað mál, að efnisskipun hefði mátt
vera skýrari, og efni hvers kafla betur afmarkað. Ágæt
nafna- og efnisskrá bætir mikið úr þessu. Í formála kemur
fram að Guðmundi hafi ekki enst aldur til að rita um,
„hvernig vatnið smíðar“ og mótar landið og gera grein fyrir
vatnagróðri. Sjálfur sakna ég t.d. umfjöllunar um smáveru-
líf vatna á Íslandi og mynda af því. Helsta galla á bókinni
tel ég þó vera hversu myndaskýringar eru ónákvæmar,
oft torfundnar og vantar stundum alveg. Stemmir það illa
við hinn fræðandi texta bókarinnar.
Eins og gefur að skilja er Vatnabók Guðmundar gegn-
sýrð af verndarhugsjón hans, og sjaldan hefur eldmóður
hans náð slíkum hæðum sem í þessari síðustu bók. Í
síðasta kafla setur höfundur fram nýstárlegar tillögur
um einskonar friðlýsingu meginhluta hálendisins, sem
hann kallar „Íslandsgarða“, án tillits til eignarhalds, en
þar ætlar hann bændum og öðrum landeigendum stórt
hlutverk. Naumast verður betur að orði komist um
Vatnabókina, en í þessari setningu Guðmundar Andra í
formála hennar: „Örlögin höguðu því svo til, að bókin varð
svanasöngur Guðmundar Páls, nokkurskonar sálumessa,
sem hann skildi eftir sig, óður hans og kveðja til lífsins og
vatnsins, Jarðarinnar og mannanna.“
Guðmundur Páll hlaut margar viðurkenningar fyrir
ævistarf sitt, sem of langt yrði að telja, en geta má þess
að 1995 fengu Ströndin og Prentsmiðjan Oddi alþjóðleg
verðlaun (Mission Impossible) fyrir prentlist, myndefni
og hönnun. Sama ár fékk Guðmundur verðlaun Hag-
þenkis, fyrir þrjár bækur sínar, og 2001 fékk hann fræði-
bókaverðlaun Íslenskra bókaútgefenda fyrir Hálendið.
Umhverfisverðlaun „Frjálsra félagssamtaka“ fékk Guð-
mundur árið 1999. Á náttúruverndarþingi vorið 2012 var
hann kjörinn Náttúruverndarinn, sem er ný viðurkenn-
ing náttúruverndarsamtaka. Enginn Íslendingur hefur
skilað slíku ævistarfi á því sviði sem hann og því á eng-
inn þann heiður betur skilið.
Á Hugvísindaþingi Háskóla Íslands 14. mars 2014 var
haldin málstofa um Guðmund Pál undir heitinu Lífið er
félagsskapur, sem Þorvarður Árnason stóð fyrir. Þar voru
haldin nokkur erindi tileinkuð Guðmundi og verkum
hans, og birtust fimm þeirra í Tímariti M&M (75. árg. 2.
hefti 2014). Höfundar þeirra eru Andri Snær Magnason,
Skúli Skúlason, Unnur Birna Karlsdóttir, Einar Falur
Ingólfsson og Guðmundur Andri Thorsson. Þarna er
varpað ljósi á hina fjölþættu hæfileika og margvíslegu
viðfangsefni Guðmundar, sem að lokum báru að sama
brunni í ritverkum hans. Hafa fáir hlotið svo vegleg
eftirmæli. Þó hygg ég að við höfum enn ekki lært að meta
þennan eldhuga og snilling að verðleikum. Það bíður
komandi kynslóða.
Að lokum vil ég þakka Ingunni Jakobsdóttur fyrir yfir-
lestur þessa pistils og ýmsar upplýsingar er þar koma
fram, svo og við útvegun mynda.
Helgi Hallgrímsson
Guðmundur Páll á bakka Mekong, „móður allra fljóta“, í Suður-Laos,
veturinn 2010. Ljósm.: Leifur Rögnvaldsson.