Bókasafnið - 01.06.2015, Síða 59

59
Bókasafnið 39. árg. 2015
Helstu söguhetjurnar eru meistarinn, þjakaður rithöfundur,
og ástkona hans Margaríta. Mér virtist persóna meistarans
falla í skuggann af Margarítu. Fyrir mér er Margaríta sterk
persóna, hún bjargar (hinum veikgeðja) meistara og færir þau
saman á ný. Annað af tveimur áberandi minnum bókarinnar
er kvenleikinn (e. eternal feminine), sem hið hreina og tæra og
frelsandi í tilverunni. Það fellur í skaut Margarítu að bjarga
meistaranum og leiða skötuhjúin á vit blóma í haga og betri
tíma.
Mótherjar þeirra eru djöfullinn sjálfur, í gervi töframannsins
Woland, ásamt eftirminnilegum undirsátum hans, árunum
Behemot, Korovjof eða Fagot og Azazello. Undirsátarnir eru
skrautlegir í meira lagi, Behemot er í kattarlíki og annar,
Korovjof, alltaf með brotnar eða sprungnar nefklemmur. Sam-
an setja þeir allt á annan endann í Moskvu. Djöfullinn og
fylgdarlið hans eru þó ekki eins fráhrindandi og ætla mætti,
þeir eru þvert á móti fágaðir og kurteisir í framkomu. Þeir
koma ávallt vel fyrir og virðast helst klekkja á þeim sem hafa
sér eitthvað til saka unnið.
Meistarinn og Margaríta er undir miklum áhrifum frá leikrit-
inu Fást eftir Þjóðverjann Goethe (Lowe, 1996). Í enskri þýð-
ingu bókarinnar hefst sagan á tilvitnun í Fást. Ingibjörg Har-
aldsdóttir sleppir því í sinni þýðingu að skeyta þýðingunni
fyrir framan fyrsta kafl ann. Í íslenskri þýðingu Bjarna Jónsson-
ar frá Vogi frá 1920 hljómar tilvitnunin svo:
En herm þá, hver þú ert.
Nú, hluti af afl i því,
sem, gjarnt á illverk, góðverk sífellt ratar í.
(Goethe, 1920, bls. 72)
Þemu skáldsögunnar eru margræð, svo margræð að þau eru í
raun ógreinanleg. Árni Bergmann (2001, bls. 49) vitnar í beina
tilvitnun í ritdómi sínum þar sem Meistarinn og Margaríta er
sögð „resists fi nite interpretation“ sem mætti útleggjast á
þann veg að hún „veiti endanlegri túlkun viðnám.“
Í minni túlkun er meginþemað hin siðferðilega valþröng á
milli spillandi veraldlegrar þekkingar (framfarahyggju) og
gamaldags guðhræðslu. Svarið við þeirri spurningu er ekki
afgerandi af hálfu Búlgakovs. Fást seldi djöfl inum sálu sína
gegn því að hljóta aukna og forboðna þekkingu. Margaríta
gerir einnig samning við djöfulinn gegn því að fá að njóta
samvista með ástmanni sínum meistaranum á ný. Djöfullinn í
þessum sögum er persónugerving veraldlegs heimsskilnings
frekar en bókstafl egur málsvari hins illa. Eins og Árni bendir
réttilega á í sínum ritdómi, talar þessi togstreita til forns guð-
fræðilegs vanda um hvort alvoldugur Guð hljóti ekki að hafa
djöfulinn á sínum snærum („sem, gjarnt á illverk, góðverk
sífellt ratar í“).
Aðrir hafa séð í Meistaranum og Margarítu ádeilu á ritskoð-
un, sem rekja má til þess að Búlgakov var bæði ritskoðaður af
yfi rvöldum og þurfti að biðla persónulega til Stalíns um að fá
að starfa við leikhús. Á fj órða áratugnum ágerðust alræðis-
taktar Stalíns mjög. Hreinsanirnar miklu náðu hápunkti á ár-
unum 1937-1938. Ein þekktasta tilvitnun úr skáldsögunni vís-
ar til þess þegar djöfullinn biður meistarann um handritið að
bók meistarans:
Því miður get ég ekki sýnt yður skáldsöguna,
svaraði meistarinn, vegna
þess að ég brenndi hana í ofni.
Afsakið, en því trúi ég ekki, sagði Woland, það getur ekki
verið, handrit brenna ekki.
(Búlgakov, Meistarinn og Margaríta, bls. 269)
Það er þó viss tregða við að túlka bókina með þeim hætti
vegna þess að önnur þemu hennar yfi rstíga þessa spurningu
um kúgun og tjáningu.
Meistarinn og Margaríta er ein sú skemmtilegasta bók sem
ég hef lesið. Ég get heilshugar mælt með henni. Einu varnað-
arorðin sem ég færi tilvonandi lesendum er að komast yfi r
annan kafl a. Fyrir mér var það glettilega hár þröskuldur. Þegar
hann hefur verið yfi rstiginn breiðir úr sér dásamlegur hugar-
heimur veraldar sem aldrei var og þó.
Heimildir
Búlgakov, Míkhaíl. (1981). Meistarinn og Margaríta. Reykjavík : Mál og menning.
Árni Bergmann. (2001). Skáldið, alræðisherrann og djöfullinn góði :
um Meistarann og Margarítu eftir Búlgakov. Í Ástráður Eysteinsson
(ritstjóri), Heimur skáldsögunnar (bls 43-51). Reykjavík :
Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands.
Lowe, David. (1996). Gounod’s Faust and Bulgakov’s the Master and
Margarita. Russian Review, 55 (2), 279-286.
Goethe, Johann Wolfgang. (1920). Faust : sorgarleikur. Reykjavík :
Bókaverzlun Sigfúsar Eymundssonar.