Hjúkrun: tímarit Hjúkrunarfélags Íslands - 01.10.1978, Blaðsíða 25

Um miðja 12. öld er getið um hin svonefndu kristbú
þar sem umkomulausir öryrkjar áttu athvarf að jafnaði
einn og einn á búi. Þessi bú voru að sjálfsögðu engin
sjúkrahús í nútíma merkingu, heldur var einkum um
að ræða dvalarstað þurfalinga eða öryrkja um skamma
hríð þar sem þeir fengu mat og húsaskjól. „Lærðra
manna spítala var komið upp í Gaulverjabæ í Flóa 1308
og prestaspítala að Kvíabekk í Olafsfirði 1338; segja
nöfnin til um, hverjum þar var fyrirhuguð vist.“ Lítið
er vitað um rekstur þessara spítala eða live lengi þeir
störfuðu. Framfarir eru litlar næstu aldir og það er
ekki fyrr en 1. júlí 1555 í hinni svokölluðu Bessastaða-
samþykkt að farið er fram á það við konung að holds-
veikraspítalar verði stofnaðir einn í hverjum lands-
fjórðungi. Tæp öld líður þó án þess að nokkuð sé gert
í málinu. Þann 10. maí 1651 er loks heimilað með kon-
ungsbréfi að stofna fjóra holdsveikraspítala, „og var
þeim komið upp á næstu árum, sem hér segir: A
Möðrufelli í Eyjafirði 1653, Hörgslandi á Síðu og í
Klausturhólum í Grímsnesi 1654 og á Hallbjarnareyri
í Eyrarsveit 1655; Klausturhólaspítalinn var fluttur að
Haugshúsum á Álftanesi 1689, aftur að Klausturhólum
1711 og loks að Kaldaðarnesi 1753.“ Spítali var settur
upp í Viðey 1638, „ætlaður „konungslandsetum upp-
gefnum“ úr Gullbringu og Mosfellssveit; hann var
fluttur í Gufunes 1752 og starfaði þar, unz hann var
lagður niður 1795.“
Mjög takmarkað gagn virðist hafa verið í holds-
veikraspítölunum því að sjúklingar urðu flestir í senn
16-20 samtals á öllum spítölunum og var algengt að
sumir þeirra stæðu auðir jafnvel árum saman. „Þegar
best lét, taldist mönnum til, að samanlagður fjöldi
holdsveikra sjúklinga á spítölunum næmi allt að %o
áætlaðs fjölda slíkra sjúklinga í landinu á hverjum
tima.“ „Holdsveikraspítalarnir íslenzku náðu aldrei
neinum viðgangi, höfðu jafnan á sér misjafnt orð og
því verra sem lengra leið, enda munu þeir yfirleitt hafa
verið hin argvítugustu óþrifabæli, jafnvel miðað við
vægar heilbrigðiskröfur þeirra tíma. Þótti lítill sjónar-
sviptir að þeim, er þeir höfðu loks verið lagðir niður
samkvæmt úrskurði konungs 12. ágúst 1848, enda var
það gert að ósk alþingis Islendinga.“
1760-1866
Þáttaskil verði í heilbrigðismálum á Islandi árið
1760 þegar landlæknisembættið er stofnað. Landlæknir
var settur Bjarni Pálsson og var honum meðal annars
ætlað að hafa eftirlit með holdsveikraspítölunum, en
erfitt var um vik vegna fjarlægða á milli þeirra, auk
þess átti landlæknir að gera það á eigin kostnað. Bjarni
Pálsson landlæknir settist að á Bessastöðum og var þar
næstu þrjú árin. Þetta fyrsta ár Bjarna voru hjá hon-
um nokkrir sjúklingar og tveir nemendur í læknis-
fræði, en annar þeirra dó um veturinn. Árið 1763
fluttist Bjarni frá Bessastöðum að sínu nýja framtíðar-
heimili, Nesi við Seltjörn. Bjarni beitti sér mjög fyrir
því „ad almennilegt Hostpítal stiptadist hér í stad
þeirra ónýtu líkþrárra Spítala“. Bjarni hefur greini-
lega haft skilning á smithættu af holdsveiki og hvilík
fjarstæða væri að vista holdsveika sjúklinga á almenn-
um spítölum. Þegar landlæknir settist að í Nesi 1763
„hafði hann komið sér upp í sambandi við gömlu bæj-
arhúsin á staðnum tveimur góðum herbergjum til þess
að eiga hægara með að hýsa þá, sem leituðu hans úr
fjarlægð í lækniserindum, sjálfir sjúkir eða eins oft
heilbrigðir í erindum sjúklinga. 1 þessu skyni var hon-
um heimilað af konungi að nota timbur, meira en 1000
rd. virði, úr amtmannshúsi á Bessastöðum, sem rifið
var um sama leyti. Nægar heimildir eru fyrir því að
Bjarni Pálsson hafði sjúklinga lengur eða skemur und-
ir læknishendi í þessum húsakynnum, og mætti því með
góðum vilja og nokkru bessaleyfi telja hér kominn
fyrsta vísi til sjúkraskýlis á íslandi, nema fremur ætti
við um sjúkravist þá, sem að ráði Bjarna hafði verið
stofnað til á Bessastöðum árið 1756, er hefta skyldi út-
breiðslu sárasóttarfaraldurs sem upp hafði komið við
innréttingarnar i Reykjavík.“
Eftir dauða Bjarna Pálssonar (1779) er Jón Sveins-
son skipaður i hans stað (14. júní 1780). Hann átti
strax í erfiðleikum með rekstur sjúkravistarinnar í
Nesi og fækkaði sjúklingum allt til aldamóta. Draumur
Jóns Sveinssonar var eins og Bjarna að fá „et virkeligt
Hospital“, þ. e. almennt sjúkrahús eins og þá var orð-
in timans krafa. Jón sendi tillögur sínar til amtmanns
suðuramts en hann sendi þær til rentukammers. Eftir
lát amtmanns suðuramts fékk stiftamtmaður gögnin í
sínar hendur og sá þá að reynt hafði verið að fara á
bak við sig. Hann brást hinn versti við og sá til þess að
Jón Sveinsson beið algjöran ósigur í málinu.
Þess ber einnig að geta að í læknistíð Jóns Sveins-
sonar var landinu skipt í 4 læknishéruð. Eftir lát Jóns
(1804) er Tómas Klog settur landlæknir og fluttist
hann ekki að Nesi fyrr en 1807 að undangenginni við-
gerð á húsum staðarins er þá voru í niðurníðslu. Trú-
lega hefur hann haft einhverja sjúklinga á heimili sínu
þó ekki hafi verið um langdvalir að ræða. Árið 1819
er Jón Thorstensen skipaður landlæknir frá 1. júní
1820. Jón mælti snemma með stofnun almenns spítala
(þó að afstaða hans í málinu virðist hafa verið nokkuð
á reiki, eins og síðar kemur í ljós).
Spítalamálið lá nokkuð í láginni um skeið. Carl Emil
23
HJÚKRUN