Hjúkrun: tímarit Hjúkrunarfélags Íslands - 01.06.1985, Blaðsíða 17

honum verður. vaknar sú spurning
hvers vegna sársaukaskyn hefur
þróast hjá flestum tegundum í dýra-
ríkinu. Sársaukaskynjunin hlýtur að
hafa jákvætt gildi fvrir afkomu
(survival) einstaklinga og dýrateg-
unda. ella hefði hún ekki þróast.
Augljóst er, að án sársaukaskyns
getur lífvera oft ekki skvnjað. þegar
hún verður fyrir skaða. Pað er vafa-
samt hvort að minna þróaðar teg-
undir dýra, sem ef til vill hafa ekki
sjálfsvitund, skynja sársauka á sama
hátt og við gerum. Engu að síður
bregðast þau við skaða á þann hátt
að forðast skaðvaldinn. bróaðri
dýr. sem mörg hver líklega skynja
sársauka á svipaðan hátt og við ger-
um, muna eftir honum og læra að
forðast skaðvaldinn í framtíðinni.
Frá sjónarmiði þróunarkenningar-
innar er slíkur hæfileiki auðsær já-
kvæður kostur, bæði fyrir einstak-
linga innan tegundar og tegundina
sem heild.
Sem dæmi urn hve skaðlegur skort-
ur á sársaukaskyni getur verið ein-
staklingum má nefna þau tilfelli,
sem þekkt eru úr læknisfræðinni,
um fólk sem er fætt án þessarar
skynjunar.
Ennfremur er alþekkt, hvernig
holdsveikir sjúklingar skaðast
vegna tilfinningaleysis, jafnvel við
að framkvæma einföld dagleg
störf.4
Lífeðlisfrœði sársauka
Þar sem lífeðlisfræði er tiltölulega
ung fræðigrein, voru að sjálfsögðu
ekki til neinar kenningar um sárs-
auka á því sviði, fyrr en búið var að
leggja grundvöll að þeim fræðum.
Það var fyrst árið 1860 að Jóhannes
Muller kom með kenningu sína um
sérhæfar taugabrautir (specific
neural pathways) fyrir sársauka.l8I
stuttu máli má segja, að samkvæmt
kenningu þessari væri sérstakt sárs-
aukaskynjunarkerfi. er gegndi því
hlutverki einu að skynja og bera
sársaukaboð frá áreitnistað um
mænu til heila.
Nú er álitið (sjá t. d. 13) að sárs-
aukaskynjunin eigi upptök sín við
áreitm sérstakra viðtakara (re-
ceptors) svokallaðra ,,nociceptors“,
sem tengdir eru grönnum lítt- eða
óeinangruðum aðlægum taugum (A
delta einangraðar og C óeinangr-
aðar). ..Nociceptorarnir“ virðast
hafa sérhæfða taugaenda, sem hver
um sig er næmur fyrir skaðvænleg-
um áhrifum af mismunandi völd-
um. svo sem hita. þrýstingi o. s. frv.
Getgátur eru um að úr sködduðum
vef losni efni, sem örvi viðtakarana.
Mismunandi „nociceptorar“ hafa
mismunandi þröskulda. A delta og
C taugarnar mynda taugamót við
millitaugafrumur (interneurons)
eftir að þær eru komnar inn í mið-
taugakerfið. Upplýsingarnar um
sársauka berast eftir þeim til heil-
ans, bæði eftir sérhæfðum og ósér-
hæfðum brautum. Ennfremur er
talið að hinar sérhæfðu brautir, er
liggja til heilastúku (thalamus) og
heilabarkar (cortex), flytji upplýs-
ingar um hvar, hvenær og hversu
mikil hin sársaukavaldandi áreitni
sé. Hinar ósérhæfðu brautir liggja
til „reticular formation" og annars
hluta heilastúku heldur en þær sér-
hæfðu. Haldið er að þær flytji þær
upplýsingar um sársaukann, sem
eru óskýrari, langvarandi og stað-
binda ekki sársaukann eins vel.
Taugar í „reticular formation“ og
heilastúku, sem eru áreittar af
hinum ósérhæfðu taugabrautum,
tengjast við undirstúku (hypothala-
mus) og önnur svæði heilans, sem
eiga stóran þátt í að samræma
ósjálfráða svörun líkamans gegn
utanaðkomandi streitu, ásamt
endocrine myndun, svo og almenn-
um árásar- og varnarviðbrögðum
(fight or flight). '3-bls-565
Úr „reticular formation“ liggja svo
aftur taugar niður í mænu, sem geta
haft áhrif á styrkleika sársaukaboð-
anna. Allar þessar taugabrautir,
ásamt tengingunum milli heilabark-
ar, stúku, „reticular formation“ og
undirstúku mynda boðleiðakerfi,
þar sem gagnverkun og stjórnun
geta átt sér stað, eins og gert er ráð
fyrir í hinni svonefndu hliðstjórnar-
kenningu (Gate Control Theory).
Hliðstjórnarkenninguna mótuðu
Melzak og Wall árið 1965. f stuttu
máli Iýsir hún því, hvernig gagn-
verkun (feedback) frá viðtöku-
stöðvum taugaboða í heilaberki og
„reticular formation“ getur tempr-
að styrkleika sársaukaboðanna í
aðlægum taugum í mænunni.2
Áhrifum gagnverkunarinnar má
líkja við mismikla opnun hliðs, sem
stjórnar því hversu mikið af sárs-
aukaboðunum fá að komast í gegn
frá mænu til heila. Styrkleiki gagn-
verkunarinnar er breytilegur og
stjórnast meðal annars af tilfinning-
um, fyrri reynslu, uppeldi og jafnvel
vilja. „Fordyce hefur sýnt fram á
það í rannsóknum sínum að oft
megi flokka sársauka sem lærða
hegðun (learned behavior).“18'bls-46
Mjög lítið er vitað um það á hvern
hátt gagnverkunaráhrifin berast á
milli frálægu og aðlægu taugabraut-
anna (þ. e. hve mikið hliðið opn-
ast), nema svo virðist sem svonefnd
„endorphine“ og „enkaphalin“
efni eigi þar stóran þátt. Þessi efni
virðast draga úr boðstyrkleika í
hinum aðliggjandi ósérhæfðu
taugabrautum á svipaðan hátt og
morphine.13
3 tegundir sársauka
Enda þótt oft sé rætt um líkamleg-
an sársauka annars vegar og sál-
HJÚKRUN '-Vto-61. árgangur 15