Hjúkrun: tímarit Hjúkrunarfélags Íslands - 01.06.1985, Síða 34

fóstri og fullgildri mcmneskju, líkt og gera verður grein-
armun á frækorni og blómi1.-
(2) Fóstrið, sem ekki er fullgild manneskja, hefur ekki
sama rétt til lífsins og aðrar mannlegar verur; (3) Kon-
an sem fullgild manneskja hefur yfirráðarétt yfir
líkama sínum og hverju hún veitir viðtöku í honum; (4)
Kona hefur því siðferðilegan rétt til að láta eyða fóstri
sínu, það er hennar einkamál.
Þær rökfærslur, sem hér hafa verið mjög stuttlega rakt-
ar, hvíla bersýnilega á svo ólíkum forsendum að ætla
má að sjónarmiðin séu með öllu ósættanleg. Það er þó
ekki þar með sagt; víða þar sem þessi mál hafa verið
rædd til þrautar hafa menn náð langt í því að setja
niður ágreining sinn og komast að einni sameiginlega
rökstuddri niðurstöðu. Annars vegar hvílir áherslan á
því að vernda rétt fóstursins eða barnsins til lífsins, hins
vegar hvílir áherslan á því að vernda sjálfsákvörðunar-
rétt konunnar. Annars vegar er lögð áhersla á það að
maðurinn eigi upphaf sitt í náttúrunni og það sé því
rangt að ætla fullveðja manneskju rétt til að svipta sak-
lausa mannveru, eða mannveru í mótun. lífi, þar sem
báðar hafi frá náttúrunnar hendi samskonar rétt til lífs-
ins. Hins vegar er svo lögð áhersla á sérstöðu hinnar
fullveðja manneskju, möguleika hennar og rétt gagn-
vart náttúrunni, þ. á m. rétt gagnvart eigin fóstri.
Til að glíma við þennan vanda þarf að leita svara við
ýmsum spurningum á borð við eftirfarandi: í hverju er
„rétturinn til lífsins“ fólginn? Og hvað merkir slíkur
réttur þegar ófætt barn eða fóstur á í hlut? — í hverju er
„sjálfsákvörðunarréttur“ manna fólginn? Hvað felst
nákvæmlega í þeim rétti þegar þunguð kona á í hlut? -
Og hvað felst í því að vera „manneskja"? Hefur
„manneskjan" einhver sérstök réttindi umfram allt
annað sem lifir í ríki náttúrunnar?
Þessar spurningar og aðrar hliðstæðar þeim rísa einnig
upp, eins og við munum sjá, þegar glímt er við önnur
mikilvæg siðferðileg úrlausnarefni, svo sem spurning-
una um siðferðilegt réttmæti líknardrápa sem nú verð-
ur stuttlega rædd.
2. Um líknardráp
Með líknardrápi er yfirleitt átt við það að sjúkum og
þjáðum manni er styttur aldur á sársaukalausan hátt,
yfirleitt til að forða honum frá frekari þjáningu eða frá
lífi sem er öldungis marklaust eins og þegar menn eru í
dái og lítil von til þess að þeir öðlist nokkurn tíma ráð
og rænu.
1. Hér verður ekki rætt um skiptar skoðanir á því hvenær einstak-
lingur verður til eða fóstrið verður mannvera. Upphaf mannver-
unnar eða hugsanlegrar mannveru verður við getnað, öðrum
tímamörkum er allerfitt að slá föstum. Við getnað eða frjóvgun
verður til ný fruma sem hafur í sér fólgna eigin vaxtarmöguleika,
og spurningin er hvort þennan einstakling sem lifir í og á öðrum
einstaklingi megi svipta lífi; spurningin hvenœr slíkt megi gera rís
ekki upp nema að fengið sé jákvætt svar við þeirri spurningu.
Þetta almenna orðalag, sem hér er viðhaft um líknar-
dráp og almennt tíðkast. er að einu leyti villandi. Það
gefur í skyn að unnt sé að segja nákvæmlega í hverju
verknaðurinn að fremja líknardráp sé fólginn. Slíkt
kann að vera erfitt að gera á ótvíræðan hátt og gildir
hér annað en þegar um fóstureyðingar er að ræða./Þó
að fóstureyðingu megi framkvæma á ýmsa vegu þá er
yfirleitt augljóst hver verknaðurinn er og hvaða athafn-
ir megi flokka undir fóstureyðingar.
Þegar unt er að ræða líknardráp er vandinn í fyrstu sá
að skýra nákvæmlega í hverju það er fólgið. Auðvelt er
að nefna einstök ótvíræð dæmi um líknardráp, t. a. m.
þegar maður. sem á vísan dauðdaga og þjáist óbærilega
er sviptur lífi að eigin ósk með byssukúlu eða lyfjagjöf,
eða þegar hætt er við aðgerð sem útlit er fyrir að geti
lengt lífdaga sjúklings sem haldinn er ólæknandi mein-
semd og kýs sjálfur að deyja fremur en halda áfram
erfiðri sjúkdómslegu. Þessi dæmi eru þó ólík. Annars
vegar er um tiltekna aðgerð að ræða til að stytta manni
aldur, hins vegar er um aðgerðarleysi að ræða, og gera
má því greinarmun á beinu líknardrápi og óbeinu. En í
báðum dæmunum er eitthvað gert eða látið ógert sem á
að vera þeim sem í hlut á til góðs og jafnframt að hans
eigin ósk.
Nú er auðvelt að hugsa sér dæmi um annars konar
líknardráp, en það er þegar verknaðurinn er fram-
kvæmdur. beint eða óbeint, án þess að maðurinn hafi
sjálfur óskað þess. Getur þá ýmist verið. að hann sé í
því ástandi að hann er ekki fær um að láta í ljós neinar
óskir eða hefur ekki verið spurður. í slíkum tilfellum
getur verið erfitt að skera úr um það hvort verknaðinn
eigi ekki fremur að flokka undir morð en líknardráp
enda er ýmist talað um líknarmorð, líknardráp og líkn-
ardauða. Orðið líkn ber hins vegar með sér að í öllum
þessum ólíku tilfellum er um að ræða verknað sem á að
vera til góðs fyrir þann sem fyrir honum verður. En
hvernig er unnt að skera úr um það hvenær dauði
manns er honum sjálfum fyrir bestu? Með öðrum orð-
um: Hvenær er lífið ekki þess virði að því sé lifað og
dauðinn því ákjósanlegri? Geta aðrir en maður sjálfur
nokkurn tíma verið í aðstöðu til að meta slíkt?
Spurningin um líknardráp er augljóslega nátengd
spurningunni um réttmæti sjálfsmorðs. í sumum tilfell-
unt getur jafnvel verið erfitt að greina þar á milli. Það
þarf ekki að vera mikill munur á því að útvega manni
tæki til að stytta sér aldur og hinu að fjarlægja ekki slík
tæki ef maður veit að hann hyggst beita þeim. Og er
ekki óljós munur á því að eiga hlutdeild í því að maður
styttir sér aldur og hinu að stytta manni aldur að hans
eigin ósk? Þessi munur getur þó skipt sköpum þegar
ákvarða skal hvers eðlis verknaðurinn er.
Astæðan til þess að hér hefur verið staldrað við spurn-
inguna um verknaðinn sjálfan, fremur en einstök mikil-
28 HJÚKRUN 1 2/4s - 61. árgangur