Hjúkrun: tímarit Hjúkrunarfélags Íslands - 01.06.1985, Page 41

er ekki aðeins rangt af þeim ástæðum sem ég hef þegar
rakið heldur háskalegt frá uppeldislegu sjónarmiði;
frelsisvitund manna er þá samsömuð sektarkennd, en
sektarkenndin er vitund um það að hafa brotið gegn
betri vitund og vilja og því firrt sig eigin frelsi.
Spurningin um helstu forsendur og rök fvrir íhaldssemi
eða frjálslyndi höfða til ólíkra kenninga um samband
frelsis og siðalögmáls. Annars vegar höfum við kenn-
ingar um það að siðalögmál, sem kveður á um skyldur
manna. sé til í veruleikanum óháð því hvort manni er
það fyllilega ljóst eða hvort maður vill viðurkenna það:
Sérhver maður sem kemst til vits og ára uppgötvar lög-
mál sem segir honum að gera það sem rétt er. Hins
vegar höfum við kenningar um það að siðalögmálið sé
sprottið af mannlegu frelsi, búið til af mönnum: Sér-
hver maður sem kemst til vits og ára gerir sér ljóst að
hann verður sjálfur að setja sér siðareglur.
Fvrri kenningarnar má nefna lögmálskenningar en hin-
ar síðari sjálfdœmiskenningar.''
V. Krafan um samkvæmni
Áður hefur verið vikið að ósamkvæmni og hún talin
gefa vísbendingu um það hversu óljósar og reikular
hugmyndir við getum haft um eigin siðferðisviðhorf.
Osamkvæmni getur verið af ýmsu tagi, t. a. m. þegar
menn halda fram í sömu mund fullyrðingum sem ekki
geta farið saman eða brjóta í bága hver við aðra, eða
þegar ekki fara saman orð og breytni, þ. e. þegar menn
vitandi vits eða óafvitandi eru óheilir í afstöðu sinni
með því að segja eitt en gera annað. Osamkvæmni eða
fals af slíku tagi getur valdið óbætanlegu tjóni fyrir alla
umræðu um siðferði: Ef það sem menn segja um sið-
ferði sitt er márklaust tal eða yfirbreiðsla, er þá ekki öll
umræða um þessi efni háskalegur blekkingarleikur eða
í skásta tilfelli tímasóun? Mannlífið væri vissulega allt
öðruvísi ef fólk blístraði hvert á annað eins og fuglarnir
í stað þess að segja eða segja ekki það sem það hugsar,
langar til eða ætlar sér. En hjá orðræðum komast menn
ekki og einræða eða samræða er eina leið mannsins til
að gera sér grein fyrir þeim vanda sem því fylgir að
vera maður og verða að breyta sem siðleg vera.
Hér er því lagt til að helsta kennsluaðferðin í siðfræði
verði umrœða þar sem megináherslan er lögð á kröfuna
um samkvæmni: Samkvæmni í orðum og samkvæmni
milli orða og breytni. Að ræða eða að tala er marg-
slungin breytni og margar hinar mikilvægustu athafnir
framkvæmir maðurinn einungis með orðum sínum eins
og að lofa og að ljúga. Að segja eitt og síðan annað,
sem brýtur gegn því sem maður hefur áður sagt er frá
1. Gott dæmi um lögmálskenningu er að finna í litlu riti eftir C. S.
Lewis. Rétt og rangl (Bókagerðin Lilja 1946), en ágætt dæmi um
sjálfdcemiskenninguna er kenning J. P. Sartre í ritinu Tilveru-
stefnan er mannhyggja sem er væntanlegt í íslenskri þýðingu.
sjónarhóli kennslu og fræða vítaverð ósamkvæmni,
hversu saklaust sem ^fnið er, nema að maður hafni
vitandi vits því sem fyrr var sagt, helst með einhverjum
rökum. Að aga fólk til samkvæmni í orðum er eitt hið
mikilvægasta verkefni allrar siðfræðikennslu því að
slíkt er helsta leiðin til að þjálfa fólk til að móta heil-
steypta hugsun og taka ákvarðanir vitandi vits um eigin
afstöðu og viðhorf.
Umræða er ekki aðeins vandasöm kennsluaðferð,
heldur oft á tíðum óframkvæmanleg, t. a. m. sökum
fjölmennis í bekk. Með því að leggja fyrir verkefni þar
sem rakinn er raunverulegur siðferðilegur vandi - og
nemendum ætlað að búa sig undir tímann skriflega -
ætti þó að vera unnt að hafa kennsluna að verulegu
leyti í formi umræðna, ekki síst ef jafnframt er kleift að
skipta bekknum í nokkra hópa sem kennari getur
gengið á milli.
Samkvæmnin er að sjálfsögðu ekki eina krafan sem
gera þarf í siðfræðikennslu. Það er unnt að móta sið-
fræðikenningu af ýtrustu samkvæmni án þess að hún
eigi þó við nokkur gild rök að styðjast. Samkvæmnin er
einungis nauðsynlegt skilyrði, ekki nægilegt, til þess að
vit sé í umræðunni. Þegar kemur að efnisatriðum, ein-
stökum mikilvægum skoðunum í siðferðilegum efnum,
er kennara hollt að minnast þess að það er ekki í
kennslustundum sem siðferði og siðferðisvitund barna
og unglinga mótast og þroskast fyrst og fremst. Slíkt á
sér miklu fremur stað í fjölskvldu- og félagslífinu utan
kennslustunda, umhverfinu sem barnið lifir og hrærist í
á hverjum degi. Og eins er við því að búast að þær
skoðanir eða hugmyndir sem barnið hefur eða ber fram
megi rekja beint til foreldra eða annarra sem barnið
hefur tekið mark á. Öll bein gagnrýni á einstakar skoð-
anir eða hugmyndir, sem börn kunna að hafa eða halda
fram er m. a. af þessum sökum mjög varasöm. Trú
barna sem annarra á kennivöld er miklu mikilvægari og
rótgrónari en margir vilja halda, ekki síst unglingarnir
sjálfir sem vilja vera óháðir og fara eigin leiðir. Miklu
vænlegri leið til árangurs er því sú að hvetja börnin til
að huga að forsendum og rökum þeirra hugmynda og
skoðana sem þau kunna að hafa eða halda fram eða
hafa orðið vör við hjá öðrum.
Niðurlagsorð
Hér hafa verið rakin nokkur atriði og dæmi úr siðfræði,
en ekki leitast við að veita fullgildan inngang x greinina.
Til þess þyrfti að ræða skipulega um dyggðir og lesti,
siðareglur og siðaboð, verðmæti og gildi, réttindi og
skyldur. Umræðan hefur þó vonandi dugað til að veita
nokkra vísbendingu um sérstöðu siðfræðinnar með til-
liti til annarra fræða — svo og þann vanda sem kennur-
um í siðfræði er á höndum. □
HJUKRUN ' -2M - 61. árgangur 35