Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.12.1995, Blaðsíða 12

staðreynda og tilfinninga. Við erum tilfinningaverur í líkama
þar sem andlegt líf mótast af líkamlegri tilvist. Því getur
hjúkrunarfræðingurinn aldrei orðið tæki vísindanna, einhver
sem beitir tækni eða þekkingu á hlutlausan hátt.
Hjúkrunarfræðingurinn er skapandi, lifandi vera sem leggur
merkingu í aðstæður og atburði. Hjúkrunarfræðingurinn er
manneskja sem byggir á víðtækri fræðilegri þekkingu en hefur
jafnframt öðlast djúpt innsæi í viðfangsefni sín og eigin
viðbrögð. Auk þess að hafa öðlast tæknilega fæmi við
framkvæmd ákveðinna viðfangsefna býr hjúkrunarfræðingurinn
yfir þroskuðum siðferðilegum skilningi sem árangur
hjúkrunarstarfsins byggir á.
Siðfræðin í nýju Ijósi
Það er ekki hvað síst þessi siðferðislegi skilningur sem við
viljum rækta og þroska hjá nemendum. En í hverju felst hann?
Hinn hefðbundni eða viðurkenndi skilningur á siðfræði
hjúkrunar hefur yfirleitt byggst á því að ákveðnum siðareglum
eða viðurkenndum siðferðislegum hugmyndum eða megin-
reglum er fylgt við ákvarðanatöku. Siðferðislegri ákvarðanatöku
hefur verið lýst sem rökrænu ferli þar sem fyllsta hlutleysis er
gætt. Með hlutleysi er átt við að persónubundnir þættir og
tilfinningar hafi ekki áhrif á mat á stöðu mála. Líkt og með
hefðbundnar hugmyndir um vísindalega þekkingu, sem lýst var
hér að ofan, hefur þessi skilningur á siðfræði hjúkmnar-
starfsins verið gagnrýndur á þeirri forsendu að hann samræmist
ekki þeim aðferðum sem best eiga við í umönnun (Benner,
1994). Innan hjúkrunarfræðinnar sem og í öðmm
fræðigreinum, s.s. heimspeki og kvennafræðum, hafa þróast
hugmyndir um siðfræði sem leggja megináherslu á
aðstæðubundið (contextual) mat og ákvörðun í siðrænum
efnum. Sá fræðimaður, sem var brautryðjandi í að þróa þennan
skilning, er bandaríski sálfræðingurinn Carol Gilligan (1982).
Byggt á rannsóknamiðurstöðum sínum gerði hún greinarmun á
tvenns konar siðgæði, annars vegar umhyggjusiðgæði, sem hún
tengdi konum, og hins vegar réttindasiðgæði sem að hennar
mati einkennir fremur siðgæði karla. Samkvæmt kenningum
hennar byggir réttindasiðgæðið á mati á réttindum og skyldum
þegar siðferðislegar ákvarðanir em teknar, en umhyggju-
siðgæðið tekur mið af persónubundnum tengslum og
aðstæðum. Þessar hugmyndir Gilligan hafa haft mjög mikil
áhrif, en jafnframt sætt töluverðri gagnrýni. Margir af
gagnrýnendum Gilligan benda á að hér sé ekki um kynbundinn
mismun á siðferði að rasða, heldur menntunar-, stéttar- og
menningarbundinn. En þrátt fyrir þá gagnrýni má ljóst vera að
Gilligan hefur tekist að víkka umfjöllun um siðferði og opna
augu okkar fyrir mikilvægi þess að skoða siðferðisleg
viðfangsefni í samhengi við aðstæður ásamt því að vera
meðvitaður um þá ábyrgð sem þær kalla á (Sigríður
Þorgeirsdóttir, 1994).
Innan hjúkmnarfræðinnar, líkt og á mörgum öðrum
fræðasviðum, hefur verið tekist á um hvaða sjónarhom henti
best við siðferðislegar úrlausnir í hjúkrunarstarfinu. Um tíma
var megináhersla lögð á að skilgreina umhyggjusiðfræði og það
endurspeglast m.a. í miklum áhuga á og skrifum um hugtakið
umhyggju (Fry, 1989). Gagnrýnendur umhyggjusiðfræðinnar
benda hins vegar á að hún ein og sér feli í sér afstæðishyggju
og geti leitt til þess að öllum siðalögmálum sé hafnað (Sigríður
Þorgeirsdóttir, 1994; Nordvedt, 1993). Þeirri stefnu vex stöðugt
fylgi að bæði sjónarhornin séu mikilvæg og styrki hvort annað.
Flestir em sammála um að siðferðislegar ákvarðanir í hjúkrun
byggist ekki einungis á hlutlausu mati á því hvaða siðalögmál
eigi best við hverju sinni. Siðfræði hjúkrunarstarfsins er ekki
síður gmndvölluð á sértækri þekkingu á aðstæðum, líðan og
afstöðu skjólstæðinga.
Vilhjálmur Árnason hefur fjallað um siðfræði
heilbrigðisþjónustunnar (1993) og tengir einmitt saman þessi
tvö sjónarhorn, þ.e. áhersluna á að fylgja ákveðnum
meginreglum við siðferðislegar ákvarðanir, en jafnframt gerir
hann kröfu um þekkingu og skilning á aðstæðum og afstöðu
einstaklingsins sem í hlut á. Siðfræði heilbrigðisþjónustunnar,
eins og hann lýsir henni, byggir á ákveðnum mannskilningi þar
sem leitast er við að varðveita virðingu hvers og eins. I þessum
mannskilningi felst sú hugsun að með okkur öllum ríki ákveðið
jafnræði, sem er að allar manneskjur fái að lifa þannig að
verðleikar þeirra og einstaklingséðli geti notið sín. Til að starfa
í anda þessarar hugmyndar þarf heilbrigðisstarfsmaðurinn
vissulega að búa yfir almennri siðfræðislegri þekkingu en ekki
síður yfir sértækri þekkingu sem verður aðeins fengin með
samskiptum við skjólstæðing og aðstandendur hans.
Vilhjálmur, líkt og margir siðfræðingar í hjúkrun og þeir sem
fjallað hafa um umhyggjusiðfræði, leggur mikla áherslu á
mikilvægi samskipta til að rækta og efla siðferðislegar athafnir.
í ljósi ofangreindra hugmynda getum við ályktað að
siðfræði hjúkmnar byggist á því sambandi sem myndast milli
hjúkmnarfræðings og sjúklings þar sem virðing fyrir
manneskjunni er það viðmið sem leitast er við að varðveita.
Með því að tengjast sjúklingum sínum kemst hjúkmnar-
fræðingurinn í nána snertingu við líðan þeirra og reynslu. Hann
fær betur skilið tilfinningar um magnleysi, þjáningu og ótta eða
um von, hugrekki og þolinmæði. Hann kynnist þörfum
sjúklings, löngunum og gildismati. Smám saman öðlast
hjúkmnarfræðingurinn innsýn í og skilning á þeirri merkingu
sem aðstæður og atburðir hafa fyrir sjúkling (Parker, 1990).
Þessi skilningur, sem þróast með samskiptum, verður síðan sá
bakgmnnur sem mótar allar ákvarðanir. Vissulega veita
siðferðisleg viðmið og reglur okkur einnig mikilvægar
leiðbeiningar þegar við þurfum að taka erfiðar siðferðislegar
ákvarðanir. Siðareglur eins og að vemda sjálfræði sjúklings og
valda ekki óþarfa skaða eða þjáningu hljóta alltaf að vera
hafðar að leiðarljósi í hjúkmn. Það sem hefur breyst er að við
teljum siðferðislegar ákvarðanir flóknari en svo að hægt sé að
beita reglum eða lögmálum hlutlaust.
Þessi siðferðislegi skilningur á hjúkrunarstarfinu er mjög
mikilvægur í ljósi jieirra breytinga sem orðið hafa á
heilbrigðisvandamálum fslensku þjóðarinnar.
Heilbrigðisvandamál nútímans tengjast í mörgum tilvikum
lífsstíl og þjóðfélagsaðstæðum. Þau mótast af því hver við emm
og þeim aðstæðum sem okkur em búnar á heimilum okkar, í
skólum og á vinnustöðum. Mörg af algengustu heilbrigðis-
TÍMARIT HJÚKRUNARFRÆÐINGA 4. tbl. 71. árg. 1995