Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.07.2003, Blaðsíða 16

langar til að taka hana og hrista hana og segja: „Ef þér líkar
ekki það, sem þú ert að starfa við, hættu þá.“ En auðvitað
vitum við raunveruleikann, ætti ég að fara að fara til baka
og tala við hana? Það er fáránlegt! Eða ef ég mætti henni
aftur þá held ég að ég myndi ekki einu sinni nefna þetta við
hana því hún myndi horfa á mig eins og ég væri nýlent frá
Mars. „Hvað er ég að tala um?“, „Ég var ekkert vond við
þig“, því hún barði mig ekki, hún kleip mig ekki. Það er
mjög erfitt að lýsa því sem hún gerði mér.
Af þessari tilvitnun sést að það getur verið erfitt fyrir sjúklinga
að lýsa því þegar valdbeiting og valdníðsla á sér stað eingöngu
í samskiptunum sjálfum. Ahrifin sitja eftir og auka varnarleysi
sjúklinganna, þagga einhvern veginn niður í þeim og brjóta
niður baráttuþrek þeirra. Eins og ein kona sagði eitt sinn við
mig í viðtali: „Þá ert þú ekki lengur bara að berjast við
sjúkdóminn heldur ertu einhvern veginn farin að berjajt við
„kerfið" líka.“ Þeirri konu fannst sú orka ekki aðeins fara til
spillis heldur fannst henni sú orkusóun tefja fyrir bata.
Hjúkrunarfræðingar og aðrir heilbrigðisstarfsmenn geta þó
ekki aðeins þaggað niður í sjúklingum heldur einnig gefið
þeim rödd og styrkt þá rödd sem þeir þegar hafa, eins og
fyrrverandi sjúklingur lýsti þegar honum fannst loksins
hlustað á sig:
Það eina sem ég man er að mér fannst loksins vera hlustað á
mig. Eg man ekki hvað hún gerði en mér varð ljóst að hún tók
mig alvarlega og var ákveðin í að gera eitthvað í málunum.
Annar fyrrverandi sjúklingur, kona á fertugsaldri, lýsti því
hvernig hún hafði öðlast „fulla rödd“ í gegnum opnar sam-
ræður við geðhjúkrunarfræðinginn sinn sem henni fannst eiga
mikinn þátt í sínum bata.
Ég tel það afar mikilvægt að hún reyndi ekki að verða besta
vinkona mín, eða foreldri eða valdaaðili sem var að gefa
mér ráð. Við vorum jafningjar, og öll umræðuefni voru leyfi-
leg en þó venjulega aðeins að minni beiðni.
Efling eða niðurbrot? Samskiptahættir og áhrif þeirra
I kenningunni sé ég gerandann sem persónu sem hefur vald
og samskiptahættirnir fimm fjalla um það hvernig þetta vald
er notað - það gefið, því deilt með öðrum, ekki notað, mis-
notað eða misbeitt. Ég kalla þessa fimm grundvallarsam-
skiptahætti: Eflandi samskiptahátt (empowering), hvetjandi
(encouraging), hlutlausan (passive), letjandi (discouraging)
og niðurbrjótandi (disempowering) samskiptahátt (sjá töflur
II og III).
Tímarit íslenskra hjúkrunarfræöinga 3. tbl. 79. árg. 2003
Eftirfarandi lýsing á þessum samskiptaháttum er
venjulega með tvennum hætti: hvernig einstak-
lingurinn, sem valdið hefur, notar það vald og
áhrifin sem það hefur á hinn aðilann.
Undantekningin frá þessu er eflandi samskipta-
háttur þar sem gagnkvæmni ríkir vegna þess að í
þessum samskiptahætti breytist ég ívið. Þar ríkir
algjör samkennd, samvinna og eining, ásamt
eflandi tengslum.
Skilgreining á eflingu og niðurbroti
Skilgreining á eflingu (Empowerment):
Efling er eigin reynsla af þvi aö einstaklingurinn, sem
hefur vald yfir þér ber raunverulega umhyggju fyrir þér
og gefur þér valdiö sem hann hefur yfir þér - gefur þér
frelsi. Þetta gerist í samskiptum þar sem kærleikur og
viröing ríkja og samskipti fara fram meö eflandi sam-
ræöum þar sem gagnkvæmni rikir, tengsl og full þátt-
taka beggja í samskiptunum. Efling eykur tilfinningu
beggja aöila fyrir stjórn á eigin lífi og aöstæðum, eyðir
tilfinningu fyrir því aö vera varnarlaus og báöir aðilar
hafa tilfinningu fyrir því aö hafa fulla rödd.
Skilgreining á niðurbroti (Disempowerment):
Niðurbrot er eigin reynsla af samskiptum þar sem ein-
staklingnum sem valdið hefur viröist algjörlega standa
á sama um þig og misbeitir valdi sínu. Þetta gerist i
samskiptum þar sem valdaaöilinn kúgar og niðurlægir,
krefst undirgefni og algjörrar stjórnar. Ekkert þol er fyrir
andstæöum skoöunum. Niöurbrot brýtur niður til-
finningu þess sem fyrir veröur fyrir stjórn á eigin lífi og
eigin aöstæðum og þolandanum finnst hann kúgaður,
algjörlega berskjaldaöur og rödd hans þögnuö.
Þessí kenning um meginsamskiptahætti er
aðferð til að sýna þá staðreynd að það getur verið
stigsmunur á því hversu mikil efling á sér stað í
samskiptum og hversu mikið niðurbrot. Ég sé
hvetjandi samskiptahátt skref í áttina að eflandi
samskiptahætti en hann er enn ekki að sönnu
eflandi þar sem það vantar hin eflandi tengsl,
hinar eflandi samræður, jafnréttið og
gagnkvæmnina. A sama hátt álít ég letjandi sam-
skiptahátt ekki eins slæman og niðurhrjótandi
samskiptahátt þar sem ekki er um að ræða sömu
augljósu þörfina fyrir algjöra stjórn yfir hinni
persónunni, það er ekki sama þvingunin, niður-
lægingin og niðurbrotið. I síðari greininni mun
14