Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.03.2008, Qupperneq 51

RITRÝNDAR FRÆÐIGREINAR
Fram kemur hjá Gardner og Matsen (2002) að genaþátturinn
HLA-DR4, sem talinn er hafa áhrif á tilhneiginguna til að
fá iktsýki, stjórnar einnig starfsemi ónæmiskerfisins. Iktsýki
kemur hins vegar ekki fram hjá öllum sem bera genaþáttinn en
sjúkdómurínn virðist koma fram við truflun í streituhormóna-
og ónæmiskerfi líkamans sem í kjölfaríð fer að meðhöndla
eigin vefi eins og um aðskotahlut sé að ræða. Frumur
ónæmiskerfisins ráðast á liðþekju, liðbrjósk og undirliggjandi
vefi í liðamótum með þeim afleiðingum að liðþekjan bólgnar
en sjúkdómurinn getur líka haft áhrif á stoðvef, vöðva, sinar
og bandvef (Gardner og Matsen, 2002; fslensk erfðagreining,
2004; Kristján Steinsson, 2003; Kuhn o.fl., 2006; Walker o.fl.,
1999).
Rannsóknir í vitundarónæmisfræði (psychoneuroimmunology)
hafa aukið þekkingu okkar og skilning á samspili streitu og
heilbrigðis. Rannsóknir Glaser og Kiecolt-Glaser (2005) hafa
t.d. sýnt að öflugir streituvakar og þær neikvæðu tilfinningar,
sem þeim fylgja, valda lífeðlisfræðilegum breytingum. Vitað
er að mikil eða langvarandi streita truflar ónæmiskerfið
verulega (Kemeny og Gruenewald, 1999). Hún getur valdið
margháttuðum breytingum og langvarandi streita getur gert
einstaklinginn viðkvæmari fyrir smitsjúkdómum (Brosschot
o.fl., 1998). Það er Ifka vitað að sú tilfinning, að fá engu breytt
þegar mikið álag dynur yfir, getur haft áhrif á ónæmiskerfið sem
eru langtum meiri en álagið sjálft segir til um (Pert o.fl., 1998).
Hvort sem alvarleg áföll eru af líkamlegum eða andlegum toga
virkja þau streitukerfi iíkamans en alvarleg sálræn áföll eru hins
vegar þekkt að því að ýmist auka andlegan vöxt og þroska
fólks eða valda andlegu niðurbroti vegna langvarandi streitu
sem skapast af ófullnægjandi úrvinnslu tilfinninga eftir áfaliið
(Bonanno og Kaltman, 2001; Calhoun og Tedeschi, 2001;
Geels og Wikström, 1999; Neimeyer, 2001; Parkes og Weiss,
1983). Þannig eru til staðar vísbendingar um að 15-20% fólks
nái ekki að vinna á fullnægjandi hátt úr reynslu sem flokkast tii
alvarlegra sálrænna áfalia (Bonanno og Kaltman, 2001; Rudolf
R. Adolfsson, 2004) og að hætta sé á að andlega niðurbrotinn
einstaklingur þrói með sér sjúklegt ástand eða geðröskun á
borð við áfallaröskun sem hrjáir um 6% fólks (Altemus o.fl.,
2003; Guðfinnur P. Sigurfinnsson og Kristinn Tómasson, 2001;
Kawamura o.fl., 2001).
Með samspil streitu og iktsýki í huga eru niðurstöður
Kawamura, Kim og Asukai (2001), sem rannsökuðu 1550
japanska iðnverkamenn, athyglisverðar. í þessum hópi fundu
vísindamennirnir með áreiðanlegum spurningalistum 12 manns
sem höfðu einkenni um áfailaröskun eða höfðu áður orðið fyrir
henni. Til samanburðar voru valdir 48 menn úr hópnum sem
ekki höfðu orðið fyrír áfallaröskun. Niðurstöður benda til þess
að áfallaröskun valdi truflun f innkirtla- og ónæmiskerfinu og
hafi neikvæð langtímaáhrif á heilsufar.
Margar megindlegar rannsóknir hafa verið gerðar á tengslum
streitu og iktsýki, en engarfyrirbærafræðilegar rannsóknirfundust
á reynslu iktsjúkra af samspili streitu og sjúkdómseinkenna. Til
að átta sig á þeirri reynslu þótti nauðsynlegt að skoða hvaða
bjargráð iktsjúkir nota við alvarleg sálræn áföll. Tilgangur
rannsóknarinnar er því að auka skilning á iktsýki, streitu
og bjargráðum við alvarleg sálræn áföll, en einnig að gefa
heildstæða mynd af þeirri mannlegu reynslu að fá iktsýki og
lifa við hana. Aukinn skilningur getur gefið vísbendingar um
hvar skórinn kreppir að í þjónustu heilbrigðiskerfísins gagnvart
iktsjúkum sem og þolendum alvarlegra sálrænna áfalla.
Meginhugtök rannsóknarinnar eru fjögur og koma fram í
tilgangi rannsóknarinnar og rannsóknarspurningunni. Sökum
þess að merking orða er ekki eins í hugum fólks skilgreinum
við hugtökin, svo það fari ekki á milli mála hvað við eigum við
í umfjölluninni.
1) Iktsýki (arthritis rheumatoides): Langvinnur bólgu- og
sjálfsnæmisjúkdómur sem lýsir sér með verkjum, bólgnum
liðum, þreytu, morgunstirðleika, færniskerðingu og aflögun
liða.
2) Alvarlegt sálrænt áfall (serious psychological trauma); Er
rakið til yfirþyrmandi atburðar og lífeðlisfræðileg áhrif áfallsins
geta verið lífshættuleg. Skyndilegt dauðsfall nákomins,
missir barns, náttúruhamfarir, að verða fyrir kynferðislegri
misnotkun sem bam, nauðgun, gróft einelti, að verða fyrir
eða vitni að lífshættulegum atburði og stríðsátök flokkast
m.a. til alvarlegra sálrænna áfalla.
3) Langvarandi streita (long-term stress): Er af tvennum toga,
a) orsakast af samskiptum sem valda togstreitu til lengri tíma
og b) djúpstæð streita eða beiskja, stundum ómeðvituð,
sem býr um sig þegar bjargráð eftir alvarleg sálræn áföll
reynast ófullnægjandi til að ná fyrra jafnvægi.
4) Bjargráð (attribution style): Þau ráð sem fólk tileinkar sér við
að ná fótanna á ný eftir alvarlegt sálrænt áfall. Bjargráð fólks
og hvernig það tileinkar sér þau eru háð því hvernig það
skilgreinir aðstæðurnar sem það lendir í.
Aðferð
Markmið þessarar fyrirbærafræðilegu rannsóknar var að lýsa
viðhorfum og túlka sjónarhorn iktsjúkra á fyrirbærin sem
endurspeglast í spurningunni: „Getur þú lýst því hvað leysti
iktsýkina úr læðingi að þínu mati, hvaða áhrif langvarandi streita
hefur á sjúkdómseinkenni og hvaða bjargráð þú tileinkaðir þér
við úrvinnslu alvarlegra áfalla?"
Við rannsóknina var beitt aðferð Vancouver-skólans í
fyrirbærafræði sem byggist á tólf meginþrepum (Sigríður
Halldórsdóttir, 2000 og 2003a, sjá töfiu 1). Helstu rök fyrir að
velja þá aðferð er góð reynsla af notkun hennar við rannsóknir á
mannlegum fyrirbærum. Aðferðinni er ætlað að dýpka skilning
á viðfangsefninu og draga upp heildstæða mynd af reynslu
þátttakenda. Vancouver-skólinn grundvallast á hringferli sem
stjórnast af sjö vitrænum þáttum (sjá mynd 1) og farið er
í gegnum þá í öllum tólf þrepunum. Fjórar siðfræðireglur,
sjálfræðisreglan, skaðleysisreglan, velgjörðarreglan og réttlætis-
reglan (Sigurður Kristinsson, 2003), fléttast inn í beitingu
aðferðarinnar. í fyrirrúmi var haft að halda trúnaði gagnvart
þátttakendum og að valda þeim ekki skaða.
Tímarit hjúkrunarfræðinga - 1. tbl. 84. árg. 2008
49