Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.12.2008, Blaðsíða 49

RITRÝNDAR FRÆÐIGREINAR
Við upphaf rannsóknar virtist fremur lítið hafa verið fjallað um
stöðu þekkingar á ofbeldi á heimilum. Varð því fyrst fyrir að
athuga hvernig þeim málum væri háttað og verður varpað
nokkru Ijósi á afraksturinn hér á eftir.
Fræðilegur bakgrunnur
Breytt þátttaka barna í rannsóknum
Sú fræðilega sýn hefur styrkst að undanförnu að börn taki
virkan þátt í að móta líf, þroska og umhverfi sitt og annarra
(James, Jenks og Prout, 1999). Nú er lögð talsverð áhersla á
að laða fram sjónarmið barna og merkingu fyrirbæra eins og
hún birtist þeim (Prout og James, 1990). Þetta er andstætt
fyrri þrepakenningum þróunarsálarfræðinnar þar sem litið var
þannig á að börn flytu nánast sjálfkrafa á færibandi þroskans
(Qvortrup o.fl.,1995). Þessi áhersla hefur breytt þekkingu á
stöðu og reynslu barna (Solberg, 1991; Christensen og James,
2000; Hill, 1997). Eitt dæmi er breska markáætlunin Children 5-
16 sem fólst í 22 rannsóknum á nútímabernsku og aðstæðum
barna (Prout og James, 1990; Solberg, 1991; Qvortrup,
1993; Qvortrup o.fl., 1995; Hill o.fl., 2004). Athugun Mullender
o.fl., (2002) á þekkingu barna á ofbeldi á heimilum var hluti
af markáætluninni og þar var bent á að bæði sé æskilegt og
mögulegt að fylgja þessari áherslu eftir svo fremi sem menn
laga sig að aldri og þroska barna. Án þess að varpa ábyrgð á
börnin geti menn nýtt hina auknu og breyttu þekkingu.
Rannsóknin, sem þessi grein byggist á, styðst við rannsókn
Mullender eins og fram kemur í inngangi og víðar. Athugun
Seith og Böckmann (2006) fylgdi sama sniði og rannsókn
Mullender o.fl. (2002) og þær náðu báðar til stórra hópa
barna. Að okkar rannsókn meðtalinni hafa því farið fram þrjár
sambærilegar athuganir á almennri þekkingu og skilningi
barna á ofbeldi á heimilum. Einnig eru til viðtalsrannsóknir á
reynslu barna af ofbeldi á heimilum (Kallström Cater, 2004;
Eriksson o.fl., 2005). Þarna hefur verið lögð áhersla á aukin
tækifæri barna til að tjá sig á eigin forsendum, t.d. með opnum
spurningum, dæmisögum og fleiru (Alderson, 1995; Hill, 1997;
Thomas og O'Kane, 1998; Thomas o.fl., 1999). Rannsókn
okkar byggist á slíkri aðferð og spurt er um ofbeldi sem snertir
börn og fullorðna. Við snúum okkur fyrst að hinu síðarnefnda.
Ofbeldi milli fullorðinna sem eru nátengdir hvor öðrum
Algeng notkun hugtaksins „heimilisofbeldi" vísar til ofbeldis
milli fullorðinna sem eru bundnir nánum tilfinningaböndum. Slík
þröng túlkun er gagnrýnd og meðal annars bent á að hún nái
ekki til ofbeldis gagnvart og milli barna á heimilum (Mirless-Black
1991; Walby og Allen, 2004, tilvísun í Radford og Hester, 2006;
Mullender o.fl., 2002).1 2 í flestum skilgreiningum er lögð áhersla á
að verknaðurinn feli í sér valdbeitingu ofbeldismannsins.
í skýrslum SÞ kemur fram að a.m.k. 20-50% kvenna hafa
orðið fyrir líkamlegu ofbeidi af hendi sambýlismanns eða
fjölskyldumeðlims. í flestum löndum mælist útbreiðsla slíks
ofbeldis um 30%-60%. SÞ telja að hægt gangi að útrýma
ofbeldinu. Tilgreina samtökin sérstaklega að mæður og
stúlkur séu viðkvæmir hópar (United Nations, 2006). Þar sem
hagsmunir barna og foreldra eru samtvinnaðir telst viðeigandi
að ræða hér um ofbeldi milli fullorðinna, efnið sem við spurðum
börnin fyrst og fremst um og sem gert var ráð fyrir að þau
vísuðu til í svörum sínum.
Erfitt er að mæla hversu útbreitt heimilisofbeldi er, meðal
annars vegna ólíkra rannsóknarsniða, bannhelgi á efninu og
viðhorfa sem tengjast skömm og ótta (Leira, 2003). Ofbeldið,
sem er almennt talið mannréttindabrot, hefur ýmsar neikvæðar
afleiðingar, meðal annars tilfinningalegar og félagslegar (United
Nations, 2006). Athuganir á heilbrigðiskostnaði sýna hærri
kostnað af völdum ofbeldis karls gegn konu en þegar kona er
gerandi (Arias og Corso, 2005; Weinehall o.fl., 2006).
Almennt eru konur í meirihluta þeirra sem verða fyrir ofbeldi
á heimilum (WHO, 2000). Yfirráð karla í krafti styrks og stöðu
og hlutverk kvenna sem mæðra gera konu viðkvæmari en karl
við sömu aðstæður (Mullender o.fl., 2002; Hester og Radford,
1992; Radford og Hester, 2006).
Vísindarannsóknir á heimilisofbeldi hér á landi eru fáar. Fyrir um
aldarfjórðungi sýndi fyrsta íslenska rannsóknin að heimilisofbeldi
ætti sér stað, oftast með ofbeldi karls gegn konu (Hildigunnur
Ólafsdóttir o.fl.,1982). Skýringa var leitað í ólíkri valdastöðu
karla og kvenna í hjónabandi en ekki síður í samfélagsgerðinni.
Þrátt fyrir formlegt jafnrétti væri staða karla og kvenna ójöfn og
ofbeldi eiginmanna gegn mökum viðhéldi feðraveldi (Hildigunnur
Ólafsdóttir o.fl., 1982). Skýringin er í fullu gildi og sums staðar
viðurkennd í verki, t.d. í sænskri hegningarlöggjöf en þar voru
nýlega innleidd kynbundin refsiákvæði um ofbeldi karla gegn
konum á heimilum (Mellberg, 1997, 2002; Jamstálldhetspolitiska
utredningen, 2005). Síðari athugun á útbreiðslu ofbeldis gegn
konum og körlum náði til 3000 manna úrtaks og staðfesti
einnig að heimilisofbeldi ætti sér stað hérlendis (Dóms- og
kirkjumálaráðuneytið, 1997). Konur virtust búa við viðvarandi
ofbeldi á heimilum og niðurstöður samrýmdust erlendum
rannsóknum um að ofbeldið væri á margan hátt frábrugðið
ofbeldi gegn körlum. Algengt var að ofbeldismaður þekkti
konuna en það átti ekki við í sama mæli um ofbeldi gegn körlum.
Könnunin náði ekki til barna en ályktað var að umtalsverður
hópur þeirra væri í návígi við heimilisofbeldi um nokkurn tíma.
Rannsóknin er hin nýjasta sinnar tegundar hér á landi. Nýleg
viðtalsrannsókn við konur um reynslu af heimilisofbeldi vitnar um
margvíslegar neikvæðar afleiðingar og börn koma inn í myndina
þar sem þau taka stundum þátt í að óvirða konuna (Sigríður
Halldórsdóttir, 2005). í ofangreindu koma fram dæmi um hve
samofið ofbeldið er og varðar alla á heimilinu. Valdbeiting
samfara ofbeldi á heimilum felur í sér yfirráð, takmarkar
réttindi, frelsi og möguleika hins aðilans til athafna, hugsunar
og tilfinninga (Wallace, 1996, tilvísun í Kállström Cater, 2004).
Heimili og fjölskylda felur í sér hugmynd um öryggi, traust og
1 Guðrún Kristinsdóttir prófessor stjórnar rannsókninni og ásamt henni er Ingibjörg H. Harðardóttir lektor forsvarsmaður hennar. Auk þess eru í hópnum
Nanna Þ. Andrésdóttir sérkennari, M.Ed., Nanna Kr. Christiansen deildarstjóri, Margrét Ólafsdóttir aðjunkt, Steinunn Gestsdóttir lektor, Ragnhildur Jónsdóttir
námsráðgjafi, M.Ed., og M.Ed.-nemarnir Bergþóra Gísladóttir og Margrét Sveinsdóttir.
2Þrengri skilgreining nær yfir ofbeldi í parsamböndum (IPV) en slíkt ofbeldi er ekki viðfangsefni þessarar greinar.
Tímarit hjúkrunarfræðinga - 5. tbl. 84. árg. 2008
47