Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.12.2008, Blaðsíða 63

RITRYNDAR FRÆÐIGREINAR
Skilningur á aögangsréttindum og jákvæð viðhorf til aðgangs
sýndu sterk tengsl við eldri þátttakendur og þeir sem höfðu
skilning sýndu í mörgum tilvikum ákveðnari og jákvæðari viðhorf
til mögulegra áhrifa þess að hafa aðgang. Eldra fólk hefur
almennt meiri reynslu af heilbrigðiskerfinu og gefur það líka
vísbendingu um að það hafi meiri skilning á þýðingu aðgangs
að eigin heilbrigðisupplýsingum og rafrænni þjónustu. Aukin
almenn umræða og fræðsla um viðfangsefnið er mikilvæg til að
skapa þekkingu og þar með auka skilning sem almennt vekur
áhuga á möguleikum til að þróa rafræna þjónustu.
íslendingar búa við bestu aðstæður tölvu- og netaðgangs
í Evrópu og þó víðar væri litið en þrátt fyrir það er þróun
rafrænnar heilbrigðisþjónustu hægfara. Niðurstöður um
tölvu- og netnotkun landsmanna eru nánast þær sömu og í
könnunum Hagstofu íslands (2008) og styrkir það notagildi
þessara niðurstaðna þó dræm svörun veiki gildið og réttmætið
sé ekki tryggt. Það er líka í samræmi við góðan aðbúnað
að mun hærra hlutfall íslendinga vilji nota aðgang að eigin
heilbrigðisupplýsingum í tölvunni heima en Bretar (Pyper
o.fl., 2001) og Bandaríkjamenn (Fowles o.fl., 2004). Viðbrögð
íslenskra þátttakenda vísa til nútímatölvunotenda. Hlutfallslega
fleiri íslenskir þátttakendur en breskir hafa ákveðnar skoðanir
á að ráða aðgangsheimildum (85% og 67%) og vilja taka þátt í
viðhaldi upplýsinganna (62% og 52%) (Pyper o.fl., 2004). Það
sýnir líka virkni til sjálfræðis og upplýsingaöflunar að langflestir
telji sig eiga að hafa aðgang að eigin heilbrigðisupplýsingum
og forráðamenn barna aðgang að upplýsingum þeirra. Það
að aðeins 46% þátttakenda telji sig eiga að hafa aðgang
að heilbrigðisupplýsingunum á Internetinu gefur hins vegar í
þessu samhengi misvísandi skilaboð. Þrátt fyrir minni skilning
á aðgangsréttindum (45%) en erlendar rannsóknir segja til
um (75% og 74%) (Fowles o.fl, 2004; Pyper o.fl., 2001) hafa
hlutfallslega fleiri íslendingar (11%) en Bretar (4%) beðið
um aðgang að eigin heilbrigðisupplýsingum (Pyper o.fl.,
2001). Heimtur Bretanna voru hins vegar betri, þar hafði
aðeins einn einstaklingur ekki fengið aðgang en hjá íslensku
þátttakendunum voru það 26 sem ekki fengu aðgang.
Það að hlutfallslega fleiri Bretar (Pyper o.fl., 2001) og enn fleiri
Bandaríkjamenn (Fowles o.fl., 2004) en íslendingar sýni áhuga
á að nota aðgangslykil og telji aðgang að upplýsingunum auka
skilning á eigin heilsufari segir nokkuð um reynsluleysi og skort
á þekkingu þeirra íslendinga sem tóku þátt. Hlutleysi 20%
þátttakenda um að nýta aðgang hjá TR, treysta TR fyrir öryggi
eigin upplýsinga og eiga samskipti við TR um Internetið gefur
einnig vísbendingu um að þeir hafi ekki þekkt möguleikana.
Á þeim tíma, sem liðinn er síðan rannsóknin var gerð, hefur
reynsla af notkun heimabanka bæði aukist og breyst mikið.
Mesta breytingin er að nú hafa allflestir notendur heimabanka á
íslandi fengið aðgangslykil sem þeir nota fyrir sinn einkaaðgang
að heimabankanum. Því má telja mjög líklegt að sambærileg
rannsókn myndi nú gefa aðrar niðurstöður.
Aðstöðumunur þjóðfélagshópa er víða mikill varðandi tölvuaðgang
og menn óttast að áhrif þess aukist í framtíðinni verði ekkert að
gert. Aldurog búsetaeru þargreinilegiráhrifaþættirsem mikilvægt
er að brugðist verði við með bættum úrræðum. Ljóst er að eldri
þegnar, öryrkjar og íbúar landsbyggðarinnar eru hér markhópar
sem mjög brýnt er að fylgt verði eftir til samræmis við markmið
íslensku upplýsingastefnunnar um rafræna heilbrigðisþjónustu
og aðgengi upplýsinga (Forsætisráðuneytið, 2004; 2008).
Það að sameiginlegur aðgangur notenda og þjónustuaðila að
heilsufarskerfum stuðli að aukinni heilbrigðisvitund og bæti
heilsutengd lífsgæði notenda hefur líka mikið að segja í þessu
samhengi. Betur upplýstir sýna þeir gagnkvæmt traust, verða
áhrifameiri og bera frekar ábyrgð á eigin heilsu (Baker og
Masys, 2004). Heilsufarskerfi notenda mætti líkja við aðgang
að heimabanka þar sem stöðug notkun eykur færni til að nota
kerfið. Stöðug heilsutengd eftirfylgni eldri þegna og langveikra
styrkir notkunina í þessu samhengi en fátíð og óregluleg notkun
annarra gæti samt dregið úr kunnáttu og færni til að nota kerfið.
Einnig er rétt að vekja athygli á að heilsufarskerfi notenda hafa
gefið góða reynslu við stuðningsmeðferð notendahópa með
sama sjúkdóm, einkum langveikra (Gustafson o.fl., 2001).
Markmið íslenskra stjórnvalda um úttekt á möguleikum fólks
með skerta færni til að nýta upplýsingatækni í samskiptum við
heilbrigðiskerfið bera vott um framsýni um aðgengi vegna sérþarfa
öryrkja og fatlaðra einstaklinga. Nýleg úttekt Capacent ráðgjafar
(2007) á framkvæmd stefnu íslenska upplýsingasamfélagsins
2004-2007 gefur því miður til kynna að þessum markmiðum hafi
enn ekki verið sinnt sem skyldi og er hér vakin athygli á hve brýnt
er að þessi markmið verði sett í forgang hið fyrsta.
Við gerð matstækis var vandað til skýrleika, málfar
einfaldað, vinnuaðferðir við gagnasöfnun samræmdar með
verklagsreglum og þáttagreining notuð sem mælikvarði um
réttmæti og áreiðanleika. Persónuverndarsjónarmið voru látin
ráða þegar ákveðið var að nota flokkabreytur til að spyrja
um aldur þátttakenda en Ijóst er að þetta spurningaform hefti
nokkuð úrvinnslu og tengsl niðurstaðna við aldur. Hlutfall allra
þátttakenda var vegið miðað við fjölda í þýði hópanna vegna
þess hve hóparnir voru ólíkir og þýði öryrkja lítið, aðeins einn
fimmtándi hluti af fjölda í þýði annarra þegna. Vegið hlutfall
hafði mikil áhrif á útkomu ákveðinna breyta, hlutfall tengt
notkun og aðgangi að tölvum og Interneti hækkaði mikið frá
óvegnum niðurstöðum og hlutfall tengt viðhaldi sjúkraskrár
og viðhorfi um jákvæð áhrif aðgangs, réttmæti upplýsinga
og aðgang umsjónaraðila lækkaði. Þetta segir mikið um
sterkar áherslur og sérstöðu þeirra öryrkja sem tóku þátt í
rannsókninni. Einnig má ætla að reynsla öryrkja af notkun
heilbrigðisstarfseminnar sé meiri en annarra þegna, skoðanir
sennilega mótaðri og hagsmunir meiri. Fjölmargir þættir hafa
áhrif á brottfall úr könnunum. Ráðstafanir voru gerðar til að
draga úr brottfalli og voru þær helstu persónulegt og undirritað
bréf til þátttakenda, frímerkt umslag með utanáskrift fylgdi með,
framkvæmd rannsóknar var í nafni virtra stofnana (HÍ og TR) og
ýmsar ráðstafanir voru viðhafðar við gerð matstækis eins og
áður er lýst. Hætt er við að lágt svarhlutfall í rannsókninni og
mikið brottfall hafi valdið kerfisbundinni skekkju niðurstaðna.
Kynjaskipting, búseta og aldursskipting hafa jafnan áhrif á
niðurstöður spurninga. Þýði, úrtak og svörun voru þess vegna
borin saman með kíkvaðratprófum sem sýndu marktækan mun
(Þorlákur Karlsson og Þórólfur Þórlindsson, 1991).
Tímarit hjúkrunarfræðinga - 5. tbl. 84. árg. 2008
61