Morgunblaðið - 07.12.2017, Blaðsíða 38

38 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 7. DESEMBER 2017
www.gilbert.is
SJÓN ER SÖGU RÍKARI !
VIÐTAL
Sigurður Bogi Sævarsson
sbs@mbl.is
Í heimildaskáldsögunni Vitavörð-
urinn sem nýlega er komin út segir
Valgeir Ómar Jónsson frá óvenju-
legri atburðarás í lífi afa síns, Þor-
bergs Þorbergssonar, á Galtarvita
við Súgandafjörð. Sagan er í stuttu
máli sú að Þorbergi var gefið að sök,
réttilega, af breska hernum að hafa
hulið og hýst til sjö mánaða árið 1940
Þjóðverjann August Lehrmann.
Þetta gerði Þorbergur fyrir orð vinar
síns Friðberts Guðmundssonar, út-
gerðarmanns á Suðureyri, sem hann
mat mikils. Greiðvikni þessi átti eftir
að draga dilk á eftir sér, því þegar
Bretar komust á snoðir um þetta –
raunar eftir að Lehrmann var farinn
– voru útsendarar heimsveldisins
sendir vestur í vitann, hvar þeir tóku
Þorberg höndum að næturlagi og í
framhaldinu var hann fluttur í fanga-
vist til Bretlands. Það var sumarið
1941.
„Það var aldrei talað um þetta mál
í mínu ungdæmi þó allir vissu auðvit-
að að afi hefði lent í fangelsi á Bret-
landi. Ég fann litla grein um þetta í
Öldinni okkar þegar ég var strákur
og fannst merkilegt. Það var svo
2002, að ég gaf út ættartal frá þeim
afa og ömmu, Þorbergi Þorbergssyni
og Rannveigu Jónu Jónsdóttur, og þá
vaknaði sú hugmynd með mér að
kanna söguna og skrá hana,“ segir
Ómar í samtali við Morgunblaðið um
bókina, efni hennar og tilurð.
Bretar sýndu enga lindkind
Málavextir eru þeir að Friðbert
bað Þorberg um að setja sig í sam-
band við Jóhann Jónsson Eyfirðing á
Ísafirði, en þá var Lehrmann til hans
kominn. Jóhann var tengdafaðir
þýsks heildsala í Reykjavík sem
flóttamaðurinn vann hjá og það skýr-
ir tengslin vestur á firði. Mál þróuð-
ust svo að Þorbergur skaut skjólshúsi
yfir Lehrmann sem var hjá þeim
Rannveigu og þeirra stóra barnahópi
frá síðsumri 1940 til vors 1941. Þá yf-
irgaf hann staðinn með þeim orðum
að upplýstist hvar hann hefði haldið
sig myndi hann engum segja frá vit-
orðsmönnum og hjálparhellum.
„Annað kom á daginn, strax við
fyrstu yfirheyrslu var breski herinn
kominn með lista yfir alla þá er höfðu
aðstoðað hann og fleiri til, má þar
nefna Tryggva Jóakimsson, ræð-
ismann Breta á Ísafirði, sem ekkert
vissi þó um flóttamanninn. Breski
herinn vildi gera Íslendingum það
ljóst að þeir myndu ekki sýna neina
linkind í þessu máli og sendu því skip
vestur til að handtaka þá er höfðu
verið flóttamanninum innan handar,“
segir Ómar.
Fangar í sex vikur
Þorbergur var sendur ásamt
Tryggva ræðismanni og Jóhanni Ey-
firðingi sem handtekinn maður til
Bretlands og voru þeir leiddir inn í
Brixton-fangelsið í Lundúnum þann
13. júní. Fjórar konur sem tengdust
fyrrgreindum mönnum og einnig
voru handteknar fóru í Halloway-
fangelsið. Samtímis voru þar fyrir
Reynir Kratch, ungur Íslendingur af
þýskum ættum, Einar Olgeirsson al-
þingismaður og Þjóðviljamennirnir
Sigurður Guðmundsson og Sigfús
Sigurhjartarson vegna andófs sem
þeir höfðu haft uppi í blaði sínu og
víðar við veru breska hersins.
Fangavist Vestfirðinganna varði í
um sex vikur en af frásögn Ómars má
ráða að hún hafi öll verið erind-
isleysa, enda hefðu mál Íslendinga
aldrei verið rannsökuð eða afgreidd
þannig að lag væri á. Því fór svo að
18. júlí var ákveðið að sleppa fólkinu.
Munaði þar mjög um atbeina Péturs
Benediktssonar sendiherra.
Skráðar heimildir leyndust víða
Ómar Jónsson var í áraraðir til sjós
sem vélstjóri á togurum en hefur allt-
af haft áhuga á grúski og fróðleik.
Með honum bjó líka alltaf löngun til
þess að skrifa þessa sögu fjölskyldu
sinnar sem aftur leiddi til þess að
hann las sagnfræði til BA-prófs við
Háskóla Íslands. Núna er hann í
námi til meistaragráðu í hagnýtri
menningarmiðlun.
„Ég byrjaði að vinna þessa bók
fyrir um tíu árum og á svo langri leið
gerist margt. Fjögur barna afa og
ömmu, þau Þórey, Salbjörg, Elías og
Ragnar, voru á lífi þegar ég var að
kynna mér þetta efni og þau reynd-
ust vita æði margt. Skráðar heimildir
leyndust víða og raunar hafa ýmsir
höfundar sýnt þessu máli áhuga í
gegnum tíðina. Þar má til dæmis
nefna Jónas Árnason, rithöfund og
alþingismann, sem byggði á þessari
sögu í leikritinu Skjaldhamrar,“ segir
Ómar.
Greiðviknin dró dilk á eftir sér
 Vitavörðurinn varð óvænt í vanda staddur  Þjóðverjinn August Lehrmann flúði vestur  Fangavist
í Bretlandi  Sagan sem aldrei var sögð í fjölskyldunni  Valgeir Ómar skrifar örlagasögu afa síns
Ljósmynd/Úr einkasafni
Fjölskyldan Þorbergur Þorbergsson og Rannveig Jóna Jónsdóttir á Galta-
vita með barnahópinn um það leyti sem til tíðinda dró í lífi fjölskyldunnar.
Morgunblaðið/Sigurður Bogi
Höfundur Valgeir Ómar Jónsson með bókina Vitavörðurinn. Sagan lá í
þagnargildi í fjölskyldu hans, en vakti þegar til kom áhuga ungs manns.
Ljósm/Úr einkasafni
Þjóðverjinn Agust Lehrmann
Ljósmynd/Úr einkasafni
Galtarviti Fyrir opnu úthafi og einn afskekktasti staður landsins.
„Mér fannst ég lengi aldrei ná því flugi í frásögninni sem ég vildi. Svo
breytti ég forminu, færði mig yfir í heimildaskáldsögu, sem gaf mér
meira svigrúm, og þá small líka allt saman þó ég styðjist við heimildir að
mestu,“ segir Valgeir Ómar Jónsson. Þar nefnir hann dagbækur fólks í
Gilsbrekku við Súgandafjörð sem kom að þessu máli, lögregluskýrslur,
skjöl frá utanríkisþjónustunni, viðtal við vitavörðinn er tók við af Þor-
bergi og margt fannst í skjölum breska hersins í skjalasafni í Lundúnum.
„Þessa bók, Vitavörðinn, hef ég haft í maganum í lengri tíma og var því
gott að fá að koma henni frá sér og snúa sér að þeirri næstu. Þegar vel
tekst til með eitt verk kveikir það í manni að halda áfram á sömu braut,
hvert sem viðfangsefnið verður,“ segir höfundurinn sem næsta sumar
verður með gönguferðir í Galtarvita, frá júlí og fram í miðjan ágúst. Þetta
eru tveggja daga ferðir og er allt hjá vitanum sem fólk þarfnast svo
göngufólkið þarf bara að bera með sér nesti til fararinnar og vatn. Ferð-
irnar verða seldar á vefnum borea.is.
Náði flugi í heimildaskáldsögu
HEFUR LENGI GENGIÐ MEÐ HUGMYNDINA Í MAGANUM