Morgunblaðið - 07.12.2017, Blaðsíða 104

104 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 7. DESEMBER 2017
Hamraborg 10, Kópavogi – Sími: 554 3200
Opið: Virka daga 9.30-18 Laugardaga 11–14
GOTT ÚRVAL
AF UMGJÖRÐUM
Verið velkomin til
okkar í sjónmælingu
Á fjórða áratug 20. aldar var sér-
staklega mikill skortur á augnlækn-
um, skurðlæknum og sérfræðingum
af svipuðum toga á Íslandi, sér í lagi
þó tannlæknum. Töluvert margir
gyðingar eða menn af gyðingaættum
sem sóttu hér um landvist bjuggu yf-
ir sérþekkingu og starfsreynslu á
þeim sviðum en komu engu að síður
að lokuðum dyrum á Íslandi. …
Svipaðar for-
sendur komu
einnig fram í
svari Vilmundar
við umsókn
berklasérfræð-
ings af gyðinga-
ættum sem var
staddur í Reykja-
vík í febrúar 1938
en dómsmála-
ráðuneytið óskaði eftir umsögn land-
læknis um hann. Í umsókn mannsins
segir:
Ég, undirritaður, dr. med. Otto
Leo Glogauer, þýzkur ríkisborgari,
fæddur 29. október 1900, leyfi mér
hérmeð virðingarfyllst að fara þess á
leit við hið háa atvinnumálaráðu-
neyti, að það veiti mér leyfi til þess
að starfa sem praktiserandi læknir á
Íslandi. Eins og ég hefi skýrt hæst-
virtum atvinnumálaráðherra og
þeim prófessor Guðmundi Thorodd-
sen, prófessor Níels Dungal, land-
lækni Vilmundi Jónssyni og form.
Læknafélags Reykjavíkur, Magnúsi
héraðslækni Péturssyni frá, er mér
sem gyðingi ókleift samkvæmt hin-
um nýjustu lögum í Þýzkalandi, að
stunda starf mitt sem læknir, en ég
var embættislæknir í Berlin, berkla-
læknir, og leyfi ég hérmeð að leggja
fram vottorð um starf mitt til þessa,
svo og lista yfir vísindarit mín.
Otto Leo Glogauer fæddist í
Kattowitz (Katowice) í Efri-Slésíu,
austast í Þýska keisaradæminu, í
október 1900. Heimaborg hans féll
undir Pólland í stríðslok eftir mikil
átök og atkvæðagreiðslur, svo að
margar þýskumælandi fjölskyldur
fluttu sig um set yfir til Þýskalands.
Glogauer-fjölskyldan virðist hafa
verið í þeim hópi. Otto Leo nam
læknisfræði og lauk prófi 1923.
Hann starfaði í Breslau, Vínarborg,
Berlín og víðar. Á fjórða áratug var
hann einnig skipslæknir á litlu far-
þega- og flutningaskipi, Ilsenstein, í
ferðum milli Antwerpen í Belgíu og
New York. Samkvæmt skrá yfir
störf, meðmæli og vísindarit má ætla
að hann hafi verið að minnsta kosti
jafnhæfur og íslenskir berklalækn-
ar, ef ekki hæfari. Við bættist að á
þessum tíma var mikil þörf á sér-
fróðum berklalæknum á Íslandi. Ár-
ið 1938 hófu þrjár berklarannsókn-
arstöðvar starfsemi á landsbyggð-
inni, á Akureyri, Seyðisfirði og í
Vestmannaeyjum, til viðbótar við
aðalstöðina í Reykjavík og berkla-
spítalann á Vífilsstöðum. Tvær
stöðvar risu síðan 1939, önnur á
heimavelli landlæknis á Ísafirði og
hin á Siglufirði. Berklar voru þá einn
mesti vágestur í heilbrigðismálum á
Íslandi og því hefði koma Glogauers,
virts sérfræðings í berklasjúkdóm-
um, átt að vera mikill fengur fyrir
tiltölulega fámenna læknastétt á
strjálbýlu Íslandi. Engu að síður
neitaði Vilmundur landlæknir þess-
ari beiðni „þýsks ríkisborgara og
Gyðings“ vegna þess að ástæða væri
til „að óttast vandræði af of miklum
læknafjölda hér á landi“. Hér væri
þegar nægt framboð af innlendum
læknum. Dómsmálaráðuneytið neit-
aði í kjölfarið beiðni Glogauers um
að fá að starfa á Íslandi með vísun í
álit landlæknis.
Þótt landlæknir Íslands teldi sig
ekki hafa þörf fyrir sérfróðan
berklalækni af gyðingaættum tóku
Svíar við honum. Otto Leo Glogauer
fékk að starfa í bænum Höör, inni í
miðju landi í austurátt frá Hels-
ingjaborg. Þangað kom eiginkonan
til hans, frú Ilse Franziska Emelie,
fædd Mosgau í Berlín árið 1908.
Hún var myndarkona með brúnt hár
og jarplit augu, að því að segir í op-
inberri skýrslu um hagi hennar, 163
sentimetrar að hæð og um 70 kíló að
þyngd. Otto Leo var hins vegar í
meðallagi myndarlegur samkvæmt
sömu heimildum, grannvaxinn með
brúnleitt hár og brún augu, 173
sentimetrar að hæð og undir kjör-
þyngd.
Þau hjónin fengu þó ekki að setj-
ast að í Höör til frambúðar enda litu
Svíar svo á að júðarnir væru aðeins
gestir í landinu um stundarsakir,
uns tekist hefði að finna hæli fyrir þá
í fjarlægum löndum. Um haustið
1940 voru sænsk stjórnvöld enn upp-
tekin við að reyna að koma aðkomu-
júðum af höndum sér til Bandaríkj-
anna. Það gekk misjafnlega en tókst
í tilviki Glogauer-hjónanna, trúlega
vegna sérfræðiþekkingar læknisins.
Vesturleiðin yfir Atlantshaf var þá
að mestu lokuð vegna stríðsátaka en
austurleiðin ekki. Glogauer-hjónin
ferðuðust því með Síberíulestinni yf-
ir endilöng Ráðstjórnarríkin og
áfram til Japans um Vladívostok.
Þau komust til Yokohama í desem-
ber 1940 og fengu klefa um borð í
frægu japönsku millilandaskipi, Tat-
uta Maru. Þau komu til San Franc-
isco á nýársdag 1941 og settust að á
Langasandi (Long Beach) þar sem
Otto Leo Glogauer var í kjölfarið
skráður bæði læknir og skurðlæknir
í læknaskýrslum. Hann starfaði við
lækningar þar í borg uns hann lést
1966 en þá hafði hann skömmu áður
gifst mun yngri konu. Ekki verður
annað séð af heimildum en hann hafi
verið virtur læknir á Langasandi og
skilað góðu starfi þau 25 ár sem
hann dvaldi þar en jafnframt sinnti
hann margvíslegum trúnaðar-
störfum í samfélaginu. Mörg fleiri
dæmi mætti taka um að velmennt-
uðum gyðingalæknum væri snúið
fram, enda sóttu hlutfallslega marg-
ir þeirra um dvalarleyfi á Íslandi ár-
in fyrir stríð.
Í febrúar 1940 var læknaskort-
urinn orðið það alvarlegur á lands-
byggðinni að Vilmundur Jónsson
landlæknir og þingmaður lagði fram
drög að frumvarpi um breytingu á
lögum nr. 47 frá 1932 um „lækn-
ingaleyfi, um réttindi og skyldur
lækna og annarra, er lækningaleyfi
hafa og um skottulækna“ til að
þvinga unglækna til að starfa fyrst
um sinn á landsbyggðinni að loknu
námi, í stað þess að fara beint í sam-
keppni við eldri lækna í Reykjavík.
Þetta væri „neyðarráðstöfun“ vegna
alvarlegs læknaskorts á landsbyggð-
inni og því væri réttlætanlegt að
gera þetta til hagsmuna fyrir fólkið í
landinu, þó að hér væri „teflt á tæp-
asta vað“ að því er varðaði stjórn-
arskrárvarið atvinnufrelsi lækna.
Hæstiréttur sendi þó tillögur land-
læknis til baka með þeim skila-
boðum að þær væru í andstöðu við
stjórnarskrá Íslands.
Stefna ráðamanna í málefnum
þessa fólks var tæpast í samræmi
við anda laganna um eftirlit með út-
lendingum og atvinnuréttindi út-
lendinga, þar sem erlendir sérfræð-
ingar „við allskonar iðju“ voru
velkomnir til starfa væri þeirra þörf,
eins og raunin hefði átt að vera með
erlenda lækna. Þeir voru hins vegar
óvelkomnir af ástæðum sem komu
ekkert við menntun þeirra, reynslu
og nytsemi. Gyðingalæknar máttu
ekki líkna íslenskum sjúklingum af
norrænu ætterni, rétt eins og gyð-
ingalæknar máttu ekki sinna „arí-
um“ í Þýskalandi. Í báðum tilvikum
var læknum mismunað eftir kyn-
þætti og hugmyndafræði ráðamanna
gert hærra undir höfði en hags-
munum fólksins.
Í einu bréfi Vilmundar Jónssonar
landlæknis til stjórnvalda ræddi
hann beiðni Sesselju Sigmunds-
dóttir, forstöðukonu að Sólheimum í
Grímsnesi, um að mega ráða til „fá-
vitahælisins á Sólheimum“ þrjá út-
lendinga, „þar af að minnsta kosti 2
gyðinga“. Vilmundur viðurkenndi að
erfitt hefði reynst að fá innlent
starfsfólk að Sólheimum og taldi „út
af fyrir sig réttlætanlegt að leita
þess til útlanda“. Landlæknir minnti
á og ítrekaði fyrri ummæli að
„landsvistarleyfi til gyðinga og ann-
arra, sem ef til vill eiga ekki borg-
ararétt í neinu ríki, getur verið al-
varlegt mál fyrir landið“. Erfitt gæti
reynst að „losna við slíkt fólk aftur,
hversu aðkallandi sem það væri“.
Vilmundur taldi því réttast að marka
almenna stefnu í garð útlendinga af
þessum toga áður en þessari um-
sókn yrði svarað. Ráðuneytið neitaði
því viðkomandi umsókn um „heimild
til að ráða 2 Gyðinga í þjónustu fá-
vitahælisins Sólheimar í Grímsnesi“.
Hugmyndafræði ráðamanna
æðri hagsmunum fólksins
Í bókinni Erlendur landshornalýður? skrifar sagnfræðingurinn Snorri G. Bergsson um erlenda gesti hingað til lands, ímynd
þeirra og hlutverk og viðhorf Íslendinga til þeirra frá miðri nítjándu öld fram til hernámsins 1940.
Ljósmynd/Úr einkasafni Pauls Rottberger
Flóttafólk Rottberger hjónin með tvö ung börn sín voru rekin úr landi með lögregluvaldi og sett um borð í skip á
leið til Þýskalands. Þau komust í land í Danmörku og áfram til Svíþjóðar þar sem þessi mynd var tekin. Paul Rott-
berger, bróðir Felix, lagði myndina til fyrir milligöngu Vilhjálms Arnar Vilhjálmssonar.
Andúð Vilmundur Jónsson land-
læknir og alþingismaður.