Morgunblaðið - 07.12.2017, Síða 110

110 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 7. DESEMBER 2017
Gæði, þjónusta, ábyrgð - það er Tengi
Smiðjuvegur 76 • Kópavogur • Sími 414 1000 • Baldursnes 6 • Akureyri • Sími 414 1050
www.tengi.is • tengi@tengi.is
Opið virka daga frá kl. 8-18 og laugardaga kl. 10-15
Stækkunarspegill, 12 cm
10.900 kr.
Verð áður: 13.500 kr.
SIMPLE HUMAN
Sturtusett
með sturtu
44.90
Verð áður: 5
MORA CER
Handsturtuhaus
1.090 kr.
Verð áður: 1.592 kr.
SKINNY
tæki
0 kr.
9.783 kr.
A
GILDIRTIL22.12
Við hverju býst maður þegarmaður fær ævisögu Jó-hönnu Sigurðardóttur íhendurnar? Hún er einn
áhrifamesti stjórnmálamaður sam-
tímans, þingmaðurinn og síðar ráð-
herrann sem kom velferðarmálunum
rækilega á dagskrá og breytti þannig
viðfangsefnum stjórnmálanna til
framtíðar. Hún er konan sem steytti
hnefann ítrekað
framan í feðra-
veldið, fyrsta
konan (og sú
eina þangað til í
síðustu viku) til
að verða for-
sætisráðherra
Íslands. Já, og
fyrsti opinber-
lega samkyn-
hneigði forsætisráðherra heims.
Maður býst við bók þar sem stjórn-
málastörf Jóhönnu eru rakin, krydd-
að með sögum af þeim litríku stjórn-
málamönnum sem hún starfaði með.
En maður býst ekki síður við því að fá
innsýn inn í persónulegt líf Jóhönnu –
hver hún er þessi kona sem birtist á
sjónvarpsskjánum og á síðum blað-
anna ár eftir ár.
Í ævisögu Jóhönnu, Minn tími eftir
Pál Valsson, er áherslan fyrst og
fremst á stjórnmálastörf hennar.
Þetta er afar yfirgripsmikil bók, enda
er meginviðfangsefnið stjórnmála-
ferill sem hefst formlega í prófkjöri
fyrir Alþýðuflokkinn árið 1977 og lýk-
ur vorið 2013 með rósum prýddri
kveðjustund við Stjórnarráðið.
Augljóst er af lestri bókarinnar að Jó-
hanna var aldrei í stjórnmálum til
þess eins að hljóta vegtyllur eða ein-
hver embætti heldur til þess að þjóna
almenningi. Vel er greint frá því í
bókinni hvernig hún mótaðist og efld-
ist sem þessi tegund stjórnmála-
manns og hvernig henni tókst að
halda í þessi viðhorf sín til starfsins.
Ferill Jóhönnu
er rakinn býsna
ítarlega og verður
ekki endursagður
hér, en í bókinni
er talsverð
áhersla lögð á
hversu mikill
frumkvöðull hún
var. T.d. lagði hún
fram frumvarp
árið 1981 um svo-
kallaðan tímabundinn framgang
kvenna í störf, sem er í grunninn
kynjakvóti. Þetta þótti mörgum ein-
kennilegt, enda var það mat flestra
þingmanna að ástandið væri bara í
besta lagi (þá sátu þrjár konur á
þingi) og hlaut Jóhanna nokkrar
ákúrur fyrir að standa í þessari vit-
leysu. „Var það rétt sem karlarnir
héldu fram, að ég væri með frekju og
yfirgang?“ spyr Jóhanna sjálfa sig og
lesandann þegar hún lítur til baka.
(115)
Það sem einkenndi feril Jóhönnu
framan af var áhersla hennar á vel-
ferðarmálin, en hún var ráðherra
þess málaflokks samtals í 9-10 ár.
Eins einkennilega og það kann að
hljóma nú þóttu velferðarmálin vart
vera alvöru viðfangsefni stjórnmál-
anna fyrr en Jóhanna tók þennan
málaflokk að sér.„Velferðar- og fjöl-
skyldumál (...) eru metin sem „út-
gjöld“, „lúxus“ sem ekki sé hægt að
leyfa sér á þrengingatímum. (...)
Tímarnir hafa nú breyst talsvert hvað
þetta snertir,“ segir Jóhanna.(135)
Jóhanna og Jón Baldvin
Ítrekað kemur fram í bókinni að Jó-
hanna átti á brattann að sækja innan
eigin flokks. Um þetta hefur margoft
verið fjallað í ræðu og riti; hún sagði
af sér varaformennsku í Alþýðu-
flokknum sumarið 1993 og sagði það
tengjast fyrst og fremst vinnubrögð-
um og starfsháttum formannsins,
Jóns Baldvins Hannibalssonar. Í kjöl-
farið hófst stríð á milli þeirra tveggja
sem eru gerð talsverð skil í bókinni.
Jóhanna bauð sig síðan fram til for-
mennsku gegn Jóni Baldvini á lands-
þingi flokksins 1994, eins og frægt er.
Hún tapaði, og í kjölfarið féllu hin
fleygu orð: Minn tími mun koma.
Jóhanna sagði af sér ráðherradómi,
gekk síðan úr flokknum og stofnaði
Þjóðvaka. Þessi atburðarás er að
mestu leyti rakin með því að vitna í
fjölmiðla og annað sem hefur áður
komið fram. Þarna hefði verið fengur
í því að fá sýn Jóhönnu sjálfrar á
þessa atburði núna, tæpum aldar-
fjórðungi síðar.
Í bókinni eru samskipti við ýmsa
stjórnmálamenn rakin. Einn þeirra
er Ólafur Ragnar Grímsson, sem
samkvæmt frásögn Jóhönnu gekk
ítrekað framhjá henni við ýmsar
ákvarðanir sem heyrðu beint undir
hennar ráðuneyti þegar hann var
fjármálaráðherra í sömu stjórn.
Reyndar kemur margoft fram hversu
slæm samskipti þeirra voru og er sú
skýring nefnd að það hafi verið vegna
ólíkra persónuleika þeirra; Jóhanna
hafi verið vinnuþjarkur en Ólafur
Ragnar hafi verið ólíkindatól og fram-
an af ráðherraferli sínum talið sig
þurfa að sanna tilvist sína í ráðherra-
stóli. „(Hún) hnyklar brýrnar þegar
Ólaf Ragnar ber á góma,“ segir ævi-
söguritarinn Páll Valsson. (205)
„Eins og kóngur“
Ekki bötnuðu samskiptin þegar Jó-
hanna var orðin forsætisráðherra og
forsetinn Ólafur Ragnar neitaði að
skrifa undir Icesave-samning hinn
síðari. „Þar tók hann fram fyrir hend-
urnar á Alþingi í stóralvarlegu, flóknu
og viðkvæmu máli, á hæpnum for-
sendum,“ segir Jóhanna. (299)
Um ríkisráðsfundi segir Jóhanna:
„Forsetinn virtist njóta þess að sitja
eins og kóngur við borðsendann og
meta þar með haukfránum og pírðum
augum hvort allir væru ekki í viðeig-
andi klæðnaði.“ (303)
Meira en fjórðungur bókarinnar er
lagður undir aðdraganda Hrunsins og
forsætisráðherratíð Jóhönnu. Megin-
markmið ríkisstjórnar hennar var að
verja velferðarkerfið, taka á skulda-
málum heimilanna, endurreisa bank-
ana og breyta stjórnarskránni og Jó-
hanna ýjar að því að hugsanlega hafi
stjórnin ætlað sér um of. „Þetta voru
yfirþyrmandi verkefni. (...) Þetta tók
mjög á mig.“ (268-269)
Icesave-málin endalausu
Eitt þessara verkefna var Icesave-
samningarnir og Jóhanna viðurkennir
í bókinni að ríkisstjórn hennar hafi
gert ýmis mistök við vinnu að lausn á
þessu stóra alþjóðlega deilumáli. Á
sig hafi komið hik þegar Steingrímur
J. Sigfússon ákvað að ráða Svavar
Gestsson til að stýra samninga-
viðræðum vegna Icesave fyrir hönd
ríkisstjórnarinnar. „Eftir á að hyggja
þá viðurkenni ég hins vegar að betur
hefði farið á að við hefðum strax feng-
ið hlutlausan erlendan sérfræðing að
málinu eins og Lee Buchheit.“ (290)
„(Það) má kalla það afdrifarík mistök
hjá Steingrími að ráða pólitískan
fóstra sinn, Svavar Gestsson, sem
aðalsamningamann. Þar með fékk
samninganefndin á sig flokks-
pólitískan blæ, sem var einmitt það
sem hefði átt að forðast.“ (293)
Ekki er annað hægt en að velta fyr-
ir sér hvers vegna forsætisráðherra
lét mann sem hún efaðist um vera í
forsvari í svo mikilvægu máli. Engin
haldbær skýring er gefin á því.
Átök innan og utan stjórnar
Annað fyrirferðarmikið mál var
Landsdómsmálið, þar sem Geir H.
Haarde var ákærður fyrir embættis-
færslur sínar í aðdraganda Hrunsins.
Þingflokkur Samfylkingarinnar
klofnaði í afstöðu sinni og Jóhanna
fullyrðir í bókinni að málið hafi verið
ríkisstjórninni einna dýrkeyptast af
mörgum erfiðum málum. „Affarasæl-
ast hefði verið að stöðva það strax í
upphafi,“ segir Jóhanna. (311)
Mikil óeining var innan ríkis-
stjórnar VG og Samfylkingarinnar
þegar leið á. Átökunum við Jón
Bjarnason, landbúnaðarráðherra VG,
er ítarlega lýst og Jóhanna segir ráð-
herrann í raun hafa verið andstæðing
ríkisstjórnarinnar, (319) sem hafi
staðið í vegi fyrir nauðsynlegri vinnu
vegna samninga við ESB og því hafi
hann þurft að víkja. Vegna sam-
komulags um skiptingu ráðuneyta
þurfti Árni Páll Árnason, ráðherra
Samfylkingarinnar, þá einnig að víkja
og í kjölfarið blossaði upp mikil
óánægja innan Samfylkingarinnar.
„Finnst mér sem hvörf hafi orðið í
desember 2011,“ segir Jóhanna, (329)
en um þetta leyti versnuðu samskipti
innan forystusveitar flokksins veru-
lega og eru þau Árni Páll, Össur
Skarphéðinsson og Ásta Ragnheiður
Jóhannesdóttir aðallega nefnd sem
sökudólgar.
Stjórnarskrármálið, eitt aðalmál
Jóhönnustjórnarinnar, er rakið í bók-
inni, en samstaða um málið rofnaði og
það komst aldrei í gegn og er sú skýr-
ing m.a. gefin að Sigmundur Davíð
Gunnlaugsson og Bjarni Benedikts-
son hafi leikið á Árna Pál. (345)
Í skápnum í mörg ár
Jóhanna stóð framan af í ströngu á
tvennum vígstöðvum. Annars vegar í
stjórnmálunum, hins vegar í einkalíf-
inu þar sem hún var í leynilegu sam-
bandi við Jónínu Leósdóttur, rithöf-
und og blaðamann, sem síðar varð
eiginkona hennar.
Í Minn tími segir Jóhanna að hún
hafi ákveðið að opinbera ekki sam-
bandið vegna þess að hún taldi að það
myndi skaða stjórnmálaferil hennar,
jafnvel binda enda á hann „Það er
auðvitað aldrei hægt að fullyrða um
hvaða pólitísku afleiðingar það hefði
haft ef við Jónína hefðum opinberað
samband okkar fyrr.“ (367) „Ég
frestaði því sífellt að koma hreint
fram,“ segir Jóhanna í bókinni. (120)
„(Ég) þreytist ekki á að vara fólk við
því að loka sig inni í blessuðum
skápnum, eins og ég gerði alltof lengi.
Það er svolítið kaldhæðnislegt að
hafa verið í hálfan annan áratug í
leynilegu ástarsambandi með konu
en enda svo á efri árum sem fyrsti op-
inberlega samkynhneigði forsætis-
ráðherrann í heiminum.“ (251-252)
Bókin er sett upp á aðgengilegan
hátt. Greint er frá atburðum nokkuð
skilmerkilega, inni á milli eru texta-
rammar sem innihalda persónulegar
vangaveltur höfundarins Páls, eink-
um um það hvernig Jóhanna kemur
honum fyrir sjónir. Af og til koma
skáletraðir kaflar og þar talar Jó-
hanna sjálf. Þetta er snjöll uppsetn-
ing sem brýtur bókina upp og gerir
hana léttari, en Jóhönnukaflarnir
hefðu mátt vera fleiri og lengri. Það
olli undirritaðri, sem vonaðist til að
kynnast henni betur við lestur bókar-
innar, satt best að segja nokkrum
vonbrigðum hversu lítið Jóhanna er á
persónulegu nótunum í ævisögu
sinni. Það gerist helst þegar hún talar
um samband þeirra Jónínu.
Einnig hefði verið áhugavert að fá
að vita meira um æsku- og unglingsár
hennar, en þau eru afgreidd í stuttu
máli og hún er orðin fullorðin og farin
að vinna sem flugfreyja strax á bls.
36. Kannski er þessi nálgun, sem
væntanlega er tekin í samráði við Jó-
hönnu, í takt við viðfangsefnið, sem
hefur ekki verið mikið fyrir að flagga
persónulegum málefnum sínum í
gegnum tíðina, heldur talaði hún ein-
att um að láta verkin tala.
Í heildina er þetta sérlega vel unn-
in ævisaga og áhugaverð lesning fyrir
þá sem hafa áhuga á að vita hvernig
margar af mikilvægustu ákvörðunum
síðari tíma voru teknar. En þessi ævi-
saga er auðvitað ekki, frekar en aðrar
slíkar, annað en sjónarhorn þess sem
segir söguna og verður því að lesast
sem slík. Svo er þetta ekki síður feng-
ur fyrir þá sem hafa áhuga á að fá
innsýn í hvernig afburðastjórn-
málamaður verður til.
Hvernig stjórnmálamaður mótast og eflist
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Hugsjónafólk Jóhanna Sigurðardóttir sat á þingi í 35 ár, frá árinu 1978 til 2013. Hér gengur hún inn í þinghúsið í
lok júlí 1978 með Vilmundi Gylfasyni, en í alþingiskosningunum 27. júní það ár vann Alþýðuflokkurinn stórsigur.
Ævisaga
Minn tími. Saga Jóhönnu
Sigurðardóttur.  Eftir Pál Valsson. Mál og menning 2017.
384 blaðsíður.
ANNA LILJA
ÞÓRISDÓTTIR
BÆKUR
Páll
Valsson