Morgunblaðið - 17.02.2018, Blaðsíða 29

29
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. FEBRÚAR 2018
Hreinsun Stórvirkar vinnuvélar sjá til þess að N-S flugbraut Reykjavíkurflugvallar geti gegnt hlutverki sínu laus við ís og snjó. Langt í norðri sér í vetrarlegar fjallshlíðar uppi á Skipaskaga.
Árni Sæberg
Lýðræði er víða í
hættu. Færa mætti rök
fyrir því að einn áhrifa-
ríkasti þátturinn í þró-
un Vesturlanda á 21.
öld sé sú tilfinning að
aðstæðurnar sem við
búum við séu nánast
sjálfgefnar. Víða er það
viðhorf orðið ríkjandi
að hlutir sem barist var
fyrir og mótuðust um
aldir séu óhjákvæmileg
afleiðing af framvindu tímans. Því
fylgir sú trú að framfarir haldi
áfram svo framarlega sem ekki sé
beinlínis komið í veg fyrir þær. Af
þessu leiðir svo að hinar raunveru-
legu ástæður framfaranna eru van-
ræktar og jafnvel fyrirlitnar.
Eitt af því sem hefur aldeilis ekki
reynst sjálfgefið er lýðræði, sú hug-
mynd að allir menn skuli hafa jafnan
rétt til að segja til um hvernig sam-
félaginu skuli stjórnað. Hugmyndin
er undantekning frekar en regla í
sögu mannkyns. Jafnvel nú á 21. öld-
inni er lýðræði síður en svo almennt.
Samkvæmt svokallaðri lýðræðis-
vísitölu (e. Democracy Index) hins
breska Economist Intelligence Unit
eru 19 lönd í heiminum þar sem ríkir
fullt lýðræði. Það eru um 10% ríkja
heims. Ísland er í öðru sæti listans á
eftir Noregi. 57 lönd til viðbótar búa
við það sem kallað er „gallað lýð-
ræði“.
Þrátt fyrir marga og stóra galla
hefur lýðræðisfyrirkomulagið
reynst besta stjórnkerfi sem maður-
inn hefur stuðst við eða „það versta
fyrir utan öll hin“ svo vitnað sé í
Winston Churchill. En eigi lýðræðið
að virka sem skyldi þurfum við að
minnast þess að það er hvorki sjálf-
gefið að þetta fyrirkomulag viðhald-
ist, né að það skili þeim árangri sem
ætlast er til.
Hlutverk Alþingis
Störfin á Alþingi gefa oft ekki af
sér fagra mynd. Þar mættu ótal
hlutir vissulega vera öðruvísi og
betri.
Oft er kallað eftir því að þingmenn
vinni betur saman. Stundum mætti
ætla af umræðunni að bara ef þing-
menn bæru nú gæfu til að vinna
saman og komast að sameiginlegri
niðurstöðu myndi allt ganga betur.
Gallinn við þessa hugmynd er þó sá
að hún fellur ekki að hlutverki þings-
ins og þingmanna. Hugmyndin með
starfi Alþingis er ekki sú að þar velj-
ist til starfa 63 gáfuðustu og færustu
einstaklingar landsins og svo sé það
hlutverk þeirra að finna sameigin-
lega bestu lausnirnar fyrir landið.
Hlutverk stjórnmála-
manna er þvert á móti
að vera ósammála.
Þ.e.a.s. að vera fulltrú-
ar ólíkra sjónarmiða og
berjast fyrir þeim
sjónarmiðum.
Eigi lýðræðisfyrir-
komulag okkar að virka
sem skyldi þurfa fram-
bjóðendur og flokkar
að bjóða kjósendum
upp á ólíkar leiðir til að
velja úr. Kjósandinn
þarf svo að geta treyst
því að fólkið sem hann
velur muni raunverulega beita sér
fyrir því sem það boðaði. Svo meta
menn hvernig til tekst. Gangi þetta
eftir ættu þeir sem boða leiðir sem
virka og standa sig vel við að hrinda
þeim í framkvæmd að hljóta aukinn
stuðning en stuðningur við aðra ætti
að minnka. Þar með ætti stjórnar-
farið að færast í rétta átt.
Samsæri gegn kjósendum
Í seinni tíð hefur orðið vinsælt að
tala um svokölluð „samræðustjórn-
mál“ eða „samstöðustjórnmál“.
Hugmyndin er að stjórnmálamenn
ættu sem oftast að tala sig inn á
sameiginlega niðurstöðu, þ.e. finna
niðurstöðu sem allir geta sætt sig
við. Með þessu er hugmyndin að
baki lýðræði að miklu leyti tekin úr
sambandi. Kjósendur eru settir í þá
stöðu að það er sama hvern þeir
kjósa, niðurstaðan verður alltaf sú
sama, þ.e. lægsti samnefnarinn.
Engar stórar breytingar, engar nýj-
ar lausnir (enda verða nýjar lausnir
alltaf umdeildar). Þetta mætti kalla
samsæri stjórnmálamanna gegn
kjósendum. Allir komast hjá því að
gera það sem þeir lofuðu í krafti
samstöðu við aðra stjórnmálamenn.
Í fjölflokkakerfi verða menn auð-
vitað að miðla málum til að ná meiri-
hluta en markmiðið er einmitt það,
að ná meirihluta. Það á ekki að vera
markmiðið að þynna út stefnuna þar
til enginn hefur lengur ástæðu til að
vera á móti henni.
Því er gjarnan fagnað sérstaklega
þegar þingmenn eru allir sammála í
atkvæðagreiðslu. 63-0 er það kallað.
Í raun ætti slíkt þó oft á tíðum (en
ekki alltaf) að valda áhyggjum. 63-0
þýðir að það er hætta á að annað-
hvort hafi málið sem um ræðir verið
þynnt út eða að það sé þess eðlis að
þeir sem telja ástæðu til að gagn-
rýna það treysti sér ekki til þess. Í
hvorugu tilvikinu er lýðræðið að
virka sem skyldi. Lýðræði snýst um
meirihlutaræði, ekki alræði.
Valdið fært frá almenningi
Undanfarna áratugi hafa stjórn-
málamenn á Vesturlöndum jafnt og
þétt gefið frá sér vald. Valdið hefur
verið fært til embættismanna, stofn-
ana, nefnda, sérfræðinga, samtaka
og svo mætti lengi telja. Iðulega er
þetta gert í nafni fagmennsku. En
undirliggjandi er sú hugmynd (sem
pólitíkusarnir taka þá í raun undir)
að stjórnmálamenn séu ekki hæfir til
að stjórna. Þetta hefur gengið svo
langt að hugtakið „pólitísk ákvörð-
un“ er orðið einhvers konar skamm-
aryrði og telst þá vera andstæða
svokallaðra „faglegra ákvarðana“.
Ljóst er að sagan geymir ótal
dæmi um rangar ákvarðanir stjórn-
málamanna, þar með talið ákvarð-
anir sem snúast um allt annað en að
gæta þeirra hagsmuna sem menn
voru kosnir til að verja. En fyrir
slíkt ber að refsa í kosningum (eða
með öðrum hætti þegar tilefni er til).
Lausnin er ekki sú að taka valdið frá
stjórnmálamönnum á þeirri for-
sendu að þeir sem eru kosnir til að
taka ákvarðanir hljóti að vera verst
til þess fallnir að taka ákvarðanir.
Þegar stjórnmálamenn afsala sér
valdi eru þeir nefnilega ekki að af-
sala sér eigin vald. Þeir eiga ekki
valdið sem þeir fara með. Valdið er
eign kjósenda. Fyrir vikið er verið
að taka valdið af kjósendunum og
færa það til fólks sem ber ekki lýð-
ræðislega ábyrgð, fólks sem kjós-
endur hafa ekkert um að segja. Það
er ólýðræðislegt.
Kerfisræði
Afleiðingin af þessari þróun er sí-
vaxandi kerfisræði. Kerfið, hvaða
nöfnum sem það nefnist, fær valdið
en stjórnmálamenn sitja uppi með
ábyrgðina. Reyndar getur verið
freisting fyrir stjórnmálamenn að
nota kerfið til að fría sig ábyrgð.
Samanber: „Auðvitað hefði ég viljað
gera þetta en álit sérfræðinganna
gaf til kynna að það myndi orka tví-
mælis með tilliti til EES-samnings-
ins“.
Hættan er sú að stjórnmálamenn
fari að nálgast viðfangsefni sín á
þann hátt sem einkennir klisjuna um
embættismenn. Þ.e. þeir hugsi fyrst
og fremst um að gera það sem
enskumælandi þjóðir kalla að hylja á
sér afturendann.
Hvernig er landinu
í raun stjórnað?
Lítum á það hvernig lög verða til.
Í nánast öllum tilvikum byggjast
þau á frumvörpum sem eru skrifuð,
ekki á Alþingi, heldur í ráðuneyt-
unum í Reykjavík eða hjá stofnunum
í Brussel. Í báðum tilvikum eru laga-
frumvörpin samin af ókjörnum emb-
ættismönnum. Í síðara tilvikinu
koma fulltrúar almennings nánast
ekkert við sögu.
Ráðherrarnir sem leggja mál
fram á Alþingi hafa í fæstum til-
vikum haft nokkuð með það að gera
að málið varð til yfirhöfuð. Þetta
birtist til dæmis á skondinn hátt við
síðustu ríkisstjórnarskipti þegar
stór hluti málanna sem ráðherrar
lögðu fram á þingi voru mál sem ráð-
herrar fyrri ríkisstjórnar höfðu lagt
fram áður. Nýr ráðherra fékk ein-
faldlega frumvarpabunka forverans
í fangið og sendi hann í þingið, rétt
eins og forverinn hafði gert.
Ráðherrar eru þó fljótir að laga
sig að því að tala fyrir málum. Það
tók núverandi ráðherra aðeins
nokkra daga að hljóma nákvæmlega
eins og forverarnir þegar þeir rök-
studdu frumvörpin þeirra. Með öðr-
um orðum, ráðherrar hætta á að
verða það sem kallað var í ágætri rit-
stjórnargrein í þessu blaði „upplýs-
ingafulltrúar embættismannanna í
ráðuneytinu“.
Embættismenn eru mikilvægir
Með þessu er ég ekki að gagnrýna
störf embættismanna. Embættis-
menn og sérfræðingar hvers konar
eru gríðarlega mikilvægir lýðræð-
inu. Stjórnmálamenn verða að geta
reitt sig á aðstoð þeirra. Sjálfur hef
ég starfað með frábærum embættis-
mönnum sem unnu öll sín störf af
mikilli samviskusemi. En það er
hlutverk embættismanna að veita
aðstoð og hrinda í framkvæmd hinni
pólitísku stefnu. Embættismenn og
sérfræðingar eiga ekki að taka
ákvarðanir um stjórn landsins þótt
þeir gegni ómetanlegu hlutverki við
að ráðleggja og framkvæma.
Það er hlutverk stjórnmálamann-
anna að stjórna. En þá verða þeir að
þora því. Allt of margir stjórnmála-
menn samtímans reyna fyrst og
fremst að komast í gegnum daginn
án þess að gera nokkuð sem gæti
talist umdeilt eða verið til þess fallið
að vekja mismunandi viðbrögð.
Ímynd í stað málefna
Í stjórnarskránni segir að forseti
láti ráðherra framkvæma vald sitt.
En nú virðist raunin ætla að verða
sú að ráðherrar láti embættismenn
framkvæma vald sitt. Hlutverk ráð-
herra og alþingismanna virðist í
auknum mæli vera orðið fyrst og
fremst táknrænt. Ráðherrar leggja
fram frumvörp frá innlendum og er-
lendum embættismönnum, þingið
fær svo embættismenn og stofnanir
til að skila umsögnum um laga-
frumvörpin áður en þau eru af-
greidd. Að því búnu kemur það í
hlut hinna ýmsu stofnana að fylgja
lögunum eftir. Stjórnmálamenn
mæta svo til að halda ræður (sem
þeir skrifa ekki sjálfir) og klippa á
borða.
Óhjákvæmileg afleiðing af þessu
er sú að í stað rökræðu og átaka um
málefni kemur það sem kalla mætti
ímyndarstjórnmál. Þegar stjórn-
málin eru hætt að snúast um átök
um málefni og stefnu er ekkert eftir
nema átök um persónuleika og
ímynd. Slík barátta verður alltaf
óvægnari, ljótari og persónulegri en
átök um málefni.
Það er hægt að hafa ánægju af því
að rökræða eða deila við pólitíska
andstæðinga um ólíka sýn og stefnu
og menn geta verið bestu vinir á
eftir. Öðru máli gegnir þegar pólit-
ísk átök snúast um tilraunir til að
vega að persónu andstæðinganna.
Björgum lýðræðinu
Ef stjórnmál og lýðræði eiga að
virka þurfa þau að snúast um mál-
efni. Þau þurfa að snúast um að
kjósendur hafi val um ólíkar leiðir
og lausnir. Þróunin hefur því miður
ekki verið í þá átt, hvorki á Íslandi
né í öðrum vestrænum löndum.
Fyrir vikið hafa kjósendur í auknum
mæli hallað sér að jaðarflokkum og
frambjóðendum. Lausnin liggur
hins vegar í því að virkja lýðræðið.
Hér á Íslandi höfum við nú fengið
ríkisstjórn sem réttlætir sig beinlín-
is út frá vandanum sem ég lýsti hér
að ofan. Stjórnin réttlætir sig fyrst
og fremst sem „stjórn með breiða
skírskotun“. Í henni séu fulltrúar
flokka frá hægri til vinstri og því
eigi kjósendur frá vinstri til hægri
að vera sáttir, óháð stefnu og gjörð-
um stjórnarinnar. Nálgunin er sú að
vinstriflokkar eigi vinstrimenn og
hægriflokkar eigi hægrimenn. Fái
þeir sína fulltrúa í stjórn geti þeir
ekki kvartað.
Sjálfstæðis- og Framsóknar-
flokkur leyfa sér að hverfa frá öllum
meginstefnumálum sínum í kosn-
ingunum í krafti þess að mynda
„breiða stjórn“. Þeir gera sig að
lægsta samnefnara og svíkja allt en
kjósendur eiga að gleðjast yfir því
að fá breiða stjórn sem gerir ekkert
sem getur talist umdeilt.
Þessi nálgun er ólýðræðisleg og
röng.
Eftir Sigmund
Davíð Gunnlaugsson » Þegar stjórnmála-
menn afsala sér
valdi eru þeir nefnilega
ekki að afsala sér eigin
valdi. Þeir eiga ekki
valdið sem þeir fara
með. Valdið er eign
kjósenda.
Sigmundur Davíð
Gunnlaugsson
Höfundur er þingmaður
og formaður Miðflokksins.
Til hvers eru stjórnmálamenn?