Morgunblaðið - 05.04.2018, Blaðsíða 80

AF MYNDLIST
Anna Jóa
Síðustu áratugina hefurdráttlistinni verið gert háttundir höfði á metn-aðarfullum sýningum
stórra listasafna erlendis og mikil
gróska verið í útgáfu vandaðra bóka
um teikningu í ýmsu samhengi.
Þessi starfsemi hefur farið saman
við endurmat á miðlinum og kveikt
endurnýjaðan áhuga á teikningunni
sem sjálfstæðum miðli og aðferð í
samtímamyndlist. Nærtækt dæmi
hérlendis er sýningin Út á spássíuna
– textar, skissur og pár í list Kjar-
vals sem opnuð var á Kjarvals-
stöðum árið 2015 samfara útgáfu
samnefndrar bókar. Þar var sjónum
beint að ríkum þætti teikningar, í
ýmsum skilningi, í höfundarverki
listamannsins. Titill sýningarinnar
vísar til jaðarstöðu teikningar í vest-
rænni listasögu en um aldir var litið
á teikninguna sem undirbúning og
undirstöðu góðra listaverka, og var
hún að segja má falin undir yfirborði
þeirra. Hér verður hugað að þremur
yfirstandandi sýningum í tveimur
stærstu listasöfnum og skyggnst
eftir ástæðum þess að teikningunni
er í auknum mæli haldið á lofti.
Þjóðsagnir í mynd
Sýningarnar Korriró og dillidó –
þjóðsagnamyndir Ásgríms Jóns-
sonar í Listasafni Íslands og
Myrkraverk á Kjarvalsstöðum
hverfast um ævintýralega frásögn
og fantasíu. Teikning, í formi verka
sem flest hafa verið unnin á pappír,
er áberandi á báðum sýningum.
Verkunum er búin afgerandi um-
gjörð með litum veggja, lýsingu og
öðrum þáttum sem ýta undir þá dul-
úðugu og myrku stemningu sem í
þeim býr. Löngum hefur verið litið
svo á að teikningin hafi sérstök
tengsl við hugsun og tilfinningalíf
listamannsins. Umfjöllunarefni
verkanna á báðum sýningum snúa
að dulvitund og hvatalífi mannsins;
þrám hans, ótta og bældum minn-
ingum, og með teikningunni kafa
listamennirnir undir kraumandi yf-
irborðið. Heildaryfirbragð sýning-
anna gerir svo að verkum að áhorf-
andanum finnst hann stíga inn í
huliðsheim; eins konar helli þar sem
ýmislegt er á seyði.
Teikn á lofti
Fyrrnefnda sýningin hverfist um
merkt safn þjóðsagnamynda eftir
Ásgrím sem varðveittar eru í Lista-
safninu. Meginuppistaða þess eru
teikningar, flestar unnar með
blýanti og bleki, en þar er einnig að
finna vatnslitamyndir, olíumálverk
og fjölda skissubóka. Sýningin veitir
innsýn í mikilvægan þátt í list-
sköpun Ásgríms auk þess að vera
fræðandi þátttökusýning um þjóð-
sagnaarfinn – sem Ásgrímur var
fyrstur til að myndgera í upphafi 20.
aldar. Þar með átti hann stóran þátt
í að móta ásýnd sagnaheimsins í
hinni menningarlegu ímyndun. End-
ursköpun „álfakletta“ og baðstof-
ustemningar í sýningarsalnum er
vel til fundin sem eins konar fram-
lenging af verkum Ásgríms og leið
til að bjóða gestum að setja sig í
spor hans og tengjast rýmislega
þeim sagnaheimi sem hann ólst upp
við. Af teikningunum má ráða
hvernig sögur af huldufólki, tröllum
og draugum hafa staðið honum lif-
andi fyrir hugskotum: handtökin
virðast hröð og línur dregnar lip-
urlega og ákveðið í þeim tilgangi að
skapa hreyfingu og dramatíska frá-
sögn. Hann nýtir sér andstæður
ljóss og skugga í svarthvítum blý-
ants- og blekteikningum og hefur
næmt auga fyrir túlkun svipbrigða.
Teikningar hans birtust margar sem
myndlýsingar í bókum en af heild-
arsafninu má ráða að teikningin var
í hans huga síkvikur vettvangur þar
sem hann prófaði sig áfram með út-
færslu sagna og mismunandi sjón-
arhorn.
Á samsýningunni Myrkraverk í
sýningarstjórn Markúsar Þórs
Andréssonar í austursal Kjarvals-
staða getur að líta ætingar eftir
Kristin Pétursson sem eiga það
sameiginlegt með verkum Ásgríms
að skírskota til minna úr ævintýrum
og sögnum. Efnistökin eru hins veg-
ar gjörólík: fínleg línuteikningin í
ætingum Kristins, sem hann þrykkti
árið 1933, virðist nánast bernsk í
einfaldleika sínum og litameðferðin
(verkin handlitaði listamaðurinn um
áratug síðar), sem er oft skemmti-
lega á skjön við myndmálið, ljær
verkunum draumkennt og súrreal-
ískt yfirbragð sem kallast á við
áherslur í samtímamyndlist. Í sum-
um verkanna er sem litafletir hjúpi
myndhluta og höfða þannig með sér-
stökum hætti til skynjunar áhorf-
andans. Þessi sérstæðu verk Krist-
ins hafa ekki áður komið fyrir sjónir
almennings, en af þeim er ljóst að í
listsköpun sinni fór hann sínar eigin
leiðir, óvenjulegar og frumlegar.
Súrrealískur spuni
Tveir yngstu listamenn sýning-
arinnar beita blönduðum efnistökum
og sækja í aðferðir súrrealistanna.
Tilraunakennd teikning gegndi lyk-
ilhlutverki í áhuga súrrealista á hinu
ósjálfráða, dulvitund og draumum. Í
stórum blýants- og blekteikningum
styðst Sigga Björg Sigurðardóttir
við tilviljun sem aðferð til að hreyfa
við ímyndunaraflinu. Sköpunarferlið
hefst iðulega með flæði bleks á
pappír sem ummyndast á spuna-
kenndan hátt í nosturslega unnar,
gróteskar furðuverur er virðast
sprottnar úr myrkum sálardjúpum.
Skopmyndin og myndasöguformið
er ekki langt undan í verkum Siggu
Bjargar, og raunar fylgir fantasíu-
kennd frásögn í textaformi hverju
verki. Sigurður Ámundason er einn-
ig á slóðum súrrealista með annar-
legu, draumkenndu myndmáli þar
sem lífræn form liðast um myndflöt-
inn og umbreytast. Sigurður tekur
sér kúlupenna, blýant og tréliti í
hönd og spinnur myndirnar af fingr-
um fram. Líkt og Sigga Björg er
hann óhræddur við að leyfa hinum
undarlegustu formum að taka á sig
mynd í sköpunarferlinu, og notar
sér hugrenningatengsl og skírskot-
anir í ýmsar áttir. Fjölhyggja í
myndlist samtímans byggist m.a. á
skörun myndlistar og afþreyingar-
menningar, og þau sagnaminni sem
enduróma í mörgum verkum sýning-
arinnar eru einnig á stjái í dægur-
menningunni; í myndasögum, skáld-
sögum, tölvuleikjum, kvikmyndum
og sjónvarpi. Í verkum yngstu lista-
mannanna blandast áhrif þaðan inn í
sköpunarferlið og í heild undir-
strikar sýningin tengsl teikningar-
innar við hið frásagnarlega.
Í fáguðum pennateikningum sín-
um, sem sjá má á sömu sýningu, not-
ar Alfreð Flóki gjarnan aldagamla
tækni og skapar stígandi í grátónum
með fínlegri krossskyggingu. Teikn-
ingarnar hafa sterka skírskotun til
19. aldar, bæði tæknilega og hvað
varðar táknhyggju í fígúratífu
myndmáli sem byggist á dulspeki og
symbólisma. Margar myndanna vísa
í þekkt bókmenntaverk og ævintýra-
legar sagnir. Í verkum hans fer lítið
fyrir spunakenndu flæði heldur er
hver mynd úthugsuð í byggingu og
öll atriði vandlega útfærð – og fyrir
vikið virðist hver mynd veita innsýn
í heildstæðan, martraðarkenndan
heim. Það er ekki síst vald lista-
mannsins á teikningunni – samfara
auðugu ímyndunarafli – sem gerir
honum kleift að myndgera óhugnað
með svo hrollvekjandi hætti sem
raun ber vitni. Í kola- og krítarteikn-
Kjarval Þrjú verk á Líðandin – la durée: Útsýnisgeil I & II, og Expanótísk artifisjón af landslagi, öll 1927-28.
Sögur Djákninn frá Myrká, túskteikning Ásgríms Jónssonar frá 1972.
»Á undanförnum árum hefur teikningin verið skilgreind sem samfellt, opið ferli. Teikningin er
þannig sífelld verðandi, eða sögn eins og bandaríski
listamaðurinn Richard Serra orðaði það í viðtali fyrir
40 árum. Sú hugmynd varpar ljósi á það hvers vegna
myndraðir eru svo áberandi sem raun ber vitni á
sýningunum sem hér hafa verið til umfjöllunar.
80 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. APRÍL 2018
AF KVIKMYNDUM
Brynja Hjálmsdóttir
Sófakartöflur í glápgírneyddust til að hrista af sérsúkkulaðimókið og íhugagríðarstór siðferðisleg
vandamál þegar Mannasiðir, ný ís-
lensk sjónvarpsmynd, var sýnd á
RÚV um páskana.
Einar er menntskælingur sem
gengur allt í haginn, hann er for-
sprakki vinsællar popphljómsveitar
og á marga vini. Hann hefur auga-
stað á Elínu, stelpu í skemmtinefnd-
inni, og hún hefur augastað á honum
líka. Elín er að skipuleggja tónleika í
skólanum þar sem sveitin kemur
fram. Hún drekkur nokkuð af
áfengi, verður hispurslaus og fer
meðal annars upp á svið og smellir
kossi á Einar í miðjum flutningi.
Daginn eftir leitar Elín á bráða-
móttökuna og sakar Einar um að
hafa nauðgað sér og leggur fram
kæru á hendur honum.
Myndin gerist yfir árstímabil
þar sem málið er í rannsókn. Það
gengur á ýmsu í lífi bæði þolanda og
geranda. Elín reynir af öllum mætti
að kljást við áfallið og leitar á náðir
feisbúkkhópsins #metoo í menntó
þar sem hún fær kærkomna áheyrn
Hugvekja á páskum
Viðkvæmt Stilla úr sjónvarpsmyndinni Mannasiðum sem nálgast við-
kvæmt umfjöllunarefni af mikilli alúð og natni. Myndin fjallar um glæp en
fellur þó ekki í gryfju glæpasögunnar með því að draga fólk í dilka.
og stuðning. Einar er útskúfaður af
flestum vinum sínum og fjölskyldan
hangir saman á bláþræði.
Mannasiðir nálgast viðkvæmt
umfjöllunarefni af mikilli alúð og
natni. Myndin fjallar um glæp en
fellur þó ekki í gryfju glæpasög-
unnar með því að draga fólk í dilka:
hina seku og saklausu, hina hjarta-
hreinu og hina siðspilltu, því hún
fjallar ekki einungis um eitt afmark-
að afbrot, hún fjallar um kúltúr, um
„mannasiði“, þetta mannlega hátta-
lag sem er ekki alltaf rökrétt en þess
vegna er það mannlegt.
Persónurnar í myndinni eru af-
ar mannlegar. Móðir Einars er
stjörnufréttamaður, kona sem þráir
að sannleikurinn líti dagsins ljós.
Þegar málið kemur upp sekkur hún
í fen meðvirkninnar, verður heift-
úðug í garð stúlkunnar og missir
sjónar á sínum prinsippum. Faðirinn
á bágt með að ræða málin og leggur
hálfpartinn á flótta í vinnuferð þeg-
ar fjölskyldan þarfnast hans. Móðir
Elínar veitir henni ekki þann stuðn-
ing sem hún þarf á að halda þar sem
hún varð sjálf fyrir kynferðisofbeldi
í æsku og vill helst bara bæla málið
niður. Fólk bregst ekki við á „rétt-
an“ hátt en viðbrögðin eru samt eðli-
leg af því að mál af þessu tagi setja
veröld fólks á hvolf. Það er ekki þar
með sagt að það sé ekki hægt að
draga lærdóm af þessum viðbrögð-
um og reyna að temja sér betri
mannasiði.
Líkt og Elín segir í myndinni þá
er mögulegt að drepa einhvern
óvart. Þótt það sé ekki með vilja gert
er ætlast til að þú takir afleiðing-
unum. Ef þú nauðgar einhverjum
„óvart“, eða gerir þér ekki grein
fyrir að þú sért að brjóta gegn við-
komandi, hlýtur einnig að teljast
eðlilegt að taka samt afleiðingum
þess, rétt eins og þegar um mann-
dráp af gáleysi er að ræða.
Nauðgari er eitrað orð, það er
jafnvel eitraðra en morðingi. Einar
segir í myndinni: „Ég er ekki nauðg-
ari.“ Svona prúður drengur, það
væri óhugsandi, þetta voru bara
mistök, ekki satt? Manni finnst t.d.
eins og „besti vinur“ geti ekki verið
nauðgari, það er ómögulegt að
gegna hlutverkinu „besti vinur“ og
„nauðgari“ á sama tíma, ekki satt?
Tilfellið er að það er mögulegt, það
eru bestu vinir úti um allan heim
sem eru líka nauðgarar. Það virðist
ótrúlegt en ef einhver er nauðgari
hættir hann ekki að vera maður. En
viðkomandi er samt sem áður ábyrg-
ur fyrir því sem hann gerði og ef
hann axlar ábyrgðina er hann fyrst
alvörumaður.
Við upprætum ekki vandann
með því að „finna“ alla nauðgarana,
alla ljótu karlana, og gera þá brott-
ræka úr samfélaginu af því þetta er
ekki spurning um rotin epli hér og
þar heldur kerfislægan vanda. Við
upprætum hann með því að koma í
veg fyrir að nauðganir eigi sér stað
til að byrja með. Og það gerum við
meðal annars með því að segja sögur
eins og þá sem er sögð í Mannasið-
um.
»Nauðgari er eitraðorð, það er jafnvel
eitraðra en morðingi.