Morgunblaðið - 05.04.2018, Blaðsíða 84

84 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. APRÍL 2018
Sindragata 12c | Ísafirði | Sími 456 1300 | smidjan@velsmidjan.is
• Verndar vopnið þitt gegn
flestum skemmdum
• Byggir upp sterka vörn
gegn tæringu
• Verst frosti niður í – 80°C
• Lengir líftíma vopnsins
• Hryndir frá sér ryki
og skotleifum
• Ver vopnið í mjög langan tíma
Smurefni fyrir skotvopn
Rafport ehf • Auðbrekka 9-11 • 200 Kópavogur • Sími 580 1900 • rafport@rafport.is
Með free@home hefur aldrei verið auðveldara og
hagstæðara að stjórna heimilinu, sumarbústaðnum
eða fyrirtækinu.
Ertu að byggja, breyta eða bæta?
Endilega kynntu
þér málið.
Snjalllausnir – nútíma raflögn
Hér er birtur hluti úr fyrsta kafla bók-
ar Heimis um Jonas Rugman. Neðan-
málsgreinum er sleppt.
Það er stríð
Hvernig sem skólaganga Jóns frá
Rúgsstöðum kann að hafa artað sig er
alveg ljóst að hann hefur haft einhvers
konar undirstöðunám að baki þegar
hann tók sér fari með einu Kaup-
mannahafnarskipanna frá Íslandi und-
ir haustið 1658.
Það er ekki vit-
að hvert skipið
var, né frá
hvaða höfn var
lagt upp. Þó er
vitað að þetta
var í miðju
stríði milli
Dana og Svía
og réðu hinir
síðarnefndu
lögum og lof-
um á Eyrarsundi og hleyptu engum
skipum skilmálalaust inn til Kaup-
mannahafnar.
Herforingi Svía í þessu grannþjóða-
stríði var Per Brahe (1602-1680), sem
Páll Eggert Ólason nefnir dróttseta og
hafði titilinn riksdrots í Svíþjóð 1641-
1680. Það fól fyrst í sér æðstu stöðu í
dómskerfinu, en Brahe hafði getið sér
gott orð í stríðum gegn Pólverjum og
Þjóðverjum og var 1657 settur yfir
varnirnar gegn Dönum. Er gjarna
vitnað til orða hans síðar:
„Nú er enginn nema konungurinn
valdameiri en ég.“
Veldi Pers Brahes átti dygga stoð í
auðæfum hans. Í sögu sænska aðalsins
segir svo:
„Fremstur meðal sænskra greifa að
stöðu, auði og orðspori stóð dróttset-
inn Per Brahe (yngri). Greifadæmi
hans náði um Visingsey og Vestra hér-
að í Smálöndum auk nokkurra sókna í
Eystra- og Vestra Gautlandi […] Á
klettahæð ofan Visingseyjar, Smá-
landamegin, lét hann reisa lystislotið
Brahehús, sem gaf árlega af sér 18.000
silfurdali. Þar við bættust stóreignir í
Finnlandi þar sem hann hafði verið
landstjóri áður en hann var skipaður
dróttseti […] Eignir hans voru svo
miklar að þær má kalla takmarka-
lausar.“
Per Brahe var ágætlega menntur
og talinn mæltur á mörg tungumál.
Eins og síðar verður að vikið var föru-
sveinn hans á menntaferð um meg-
inlandið Israel Nilsson Bringius, faðir
Birgittu sem síðar giftist Jonasi Rug-
man. Brahe var framsýnn í mennta-
málum og hafði árið 1636 stofnað skóla
í greifadæmi sínu á Visingsey í Vät-
tern. Þetta var trivialskole, eins og
slíkir voru stundum nefndir með vísun
í þríveginn í miðaldaskólunum, eins
konar menntaskóli, því nemendur það-
an áttu kost á að hefja háskólanám.
Varð sú raunin um ein 15% nemenda.
Kirkjan hafði annars mest um skóla-
stofnanir að segja og kirkjunnar menn
í Stokkhólmi vildu að upp risi barna-
skóli á Visingsey. Per Brahe neitaði,
framhaldsskóli skyldi það vera, og
kvaðst greiða kostnaðinn úr eigin vasa
og því engan þurfa að spyrja leyfis.
Svo varð sem hann vildi.
En það er að auki til marks um
framsýni og gáfur Brahe að hann vildi
hafa skólann jafnt fyrir stúlkur og
pilta. Má þá einu gilda þótt mikilvægt
hafi verið fyrir hann að mennta emb-
ættisfólk í greifadæmið og hafi því eig-
in hagsmunir stýrt hugmyndafræðinni
að nokkru: Jafnrétti stúlkna og pilta til
náms átti enn langt í land árið 1636 og
þótt síðar væri. Það er svo aftur til
marks um álit annarra á mennt-
unarþörf stúlkna að samanlagt munu
aðeins þrjár námsmeyjar hafa sótt
Brahe-skólann í Visingsey. Menntun
stúlkna var ekki forgangsatriði í sam-
félaginu.
Vitanlega hafa skipverjar og far-
þegar hernuminna skipa í þessu stríði
eins og öðrum verið teknir til yf-
irheyrslu þegar til hafnar kom. Yf-
irheyrslan yfir Jóni hefur löngum haft
á sér nokkurn ævintýrablæ í íslensk-
um heimildum. Páll Eggert Ólason
sagði þannig frá í Sögu Íslendinga:
„Skip það, er hann var á, var tekið í
hafi af Svíum og Jón með. Dróttseti
ríkisins, Pétur Brahe, fann nokkur ís-
lenzk handrit í fórum Jóns og hafði tal
af honum. Með því að Brahe var lær-
dómsmaður mikill, leiddi þetta til þess,
að Jóni var boðin sæmileg staða; var
hann sendur til háskólans í Uppsölum
til slíks náms, að hann yrði fær um út-
lendar þýðingar og ritstörf. (V 1942,
286.)“
Minni þjóðsagnablær er yfir frá-
sögn Jóns Helgasonar í riti sem ætlað
var fróðleiksfúsri alþýðu, Handrita-
spjalli:
„Árið 1658 […] sigldi liðlega tvítug-
ur maður af Íslandi, Jón að nafni og
var Jónsson frá Rúgsstöðum í Eyja-
firði. Honum hafði verið vísað úr Hóla-
skóla og mun hann hafa gert sér vonir
um að fá leiðrétting máls síns í Kaup-
mannahöfn. Svíar tóku skipið í hafi og
fóru með til Gautaborgar. Jón hafði
haft með sér eitthvað af skrifuðum
pappírsbókum til að líta í á leiðinni, líkt
og ferðamenn gera enn þann dag í
dag. Þar voru Heiðreks saga og Bósa
saga, Gautreks saga og Hrólfs saga
Gautrekssonar. Sagt er að Jón hafi í
Gautaborg verið leiddur fyrir einn af
höfðingjum Svíþjóðar, og hafi sá þegar
skilið að þarna var kominn maður sem
gagn mætti hafa af. Það má vera að
Jón hafi fengið færi á að sýna honum
bækur sínar og skýra frá efni þeirra. Í
Heiðreks sögu er sagt frá Yngva kon-
ungi í Uppsölum, Ingibjörgu dóttur
hans og Hjálmari hugumstóra, og aft-
ast í henni er heill kafli um konunga
Svía. En í hinum sögunum sem nefnd-
ar voru fyrir skemmstu er talað um
konunga og atburði í Gautlandi og Sví-
þjóðu. Má ætla að heldur hafi orðið
upplit á sænskum mönnum við þessi
tíðindi. Víst er það að þeir tóku Jón að
sér; var hann síðan þar í landi til
dauðadags (1679) og nefndi sig Rúg-
man eftir bæ sínum á Íslandi. (1958,
87–88.)“
Sænska þjóðsagan er ofurlítið jarð-
nánari en þó svífur andi Öskubusku og
kolbítanna yfir, þegar sagan er eins og
Vilhelm Gödel sagði hana í doktorsriti
sínu um fornnorskar og íslenskar bók-
menntir í Svíþjóð (1897, 80-81). Þar er
meginheimild, eins og áður var minnst
á, Specimen biographicum de anti-
quariis Sveciæ eftir Nils Hufvedson
Dal (1724). Gödel segir brot úr sögu
Jóns svona:
„Hann fæddist 1636 á bænum
Rúgsstöðum í Eyjafirði. Faðirinn var
prestur og samkvæmt heimildum Dals
var hann af ætt dugandi ágætismanna.
Það var því eðlilegt að sonurinn væri
settur til mennta, og sendur var hann í
Hólaskóla til hins fyrsta bóknáms. Þar
tókst þó ekki betur til en svo að piltur
sýndi rektor mótþróa, var vísað úr
skóla og sviptur skólavist. Eins og gef-
ur að skilja var hann ekki að fullu sátt-
ur við þessa ströngu refsingu og ákvað
að fara til Kaupmannahafnar og kæra.
Hann tók sér því fari með dönsku
kaupskipi og lagði upp sumarið 1658
þegar sænsk-danska stríðið stóð sem
hæst. Skipið náði aldrei til Kaup-
mannahafnar en var ásamt mörgum
öðrum hertekið af Svíum og stefnt til
Gautaborgar. Þar var farmur kann-
aður og fangar yfirheyrðir, og sú var
gæfa Rugmans að fá að gefa skýrslu
engum ómerkari höfðingja en Per
dróttseta Brahe og fela honum örlög
sín. Allt fór það á hinn besta veg fyrir
Rugman, því af elskusemi mecenats-
ins tók Brahe þennan unga námsmann
að sér og sendi hann í nýstofnaðan
skóla sinn í Visingsborg. Eftir nokkra
dvöl þar var hann sendur til Uppsala
og hinn voldugi verndari hans mæltist
til þess að háskólaráð liti hann mildum
augum þegar næst yrði laust pláss
styrkþega konungs.“
Hér er allt með fögrum æv-
intýrablæ og að því er virðist býsna
langt frá veruleikanum. En jafnvel sá
hugvísindamaðurinn sem best hefur
jarðtengt þessa sögu alla, Henrik
Schück, er hallur undir öðlingsskap
Brahes í þessu máli, enda hafi hann
hýst „den tidens intresse för islänn-
ingar“ (1932, 201).
Per Brahe hafði áreiðanlega heyrt
vini sína í Uppsölum og Stokkhólmi,
Olof Rudbeck hinn eldra, Olof Vere-
lius og frænda sinn Magnus Gabriel
De la Gardie, kvarta undan Íslend-
ingaskorti til að lesa þau fornu rit sem
menn voru búnir að átta sig á að segðu
frá sænskri sögu. Einkum var erfitt að
lesa vísurnar, og Rudbeck skrifaði:
„Scalderna äro dreffligh swåra att
förstå“ (Grape 1962, 34). Þarna höfðu
Danir nokkurt forskot, allt frá Saxa
hinum málspaka og lengi síðan, þar eð
flestir Íslendingar, sem á framhalds-
nám hugðu eftir Hóla eða Skálholt,
héldu til Hafnar. Þar var því ekki sár
skortur á íslenskum aðstoðarmönnum
fyrir danska fræðimenn. Drjúgri öld
síðar, árið 1772, skrifaði Hannes
Finnsson í Stokkhólmsrellu:
„Var eg hjá riddaranum og cancell-
iráði Berch, sem er chef yfir antiqui-
tets-archivinu. Hann er gamall, þó
gegn og höjflegur maður. Hann lét
nokkur orð falla, að Danmörk væri
lukkulegri en Svíaríki, í því að þeir
beztu Íslenzku væru þar teknir glóð-
volgir, en þeir Íslenzkir, sem til Svía-
ríkis hefðu komið, hefðu ekki ætíð
reynzt eins og þeir hefðu lofað og
hefðu lagzt í drykkjuskap. (1934, 27-
28.)“
Skýring Hannesar á drykkjuskap
landa sinna er býsna nútímaleg: „Eg
lét á mér merkja, að þar væru tvær
sérdeilis freistingar til að drekka, ann-
aðhvort bágindi, svo að maður af víli
eða ráðaleysi yrði að deyfa sínar be-
kymringar með sterkum drykk, eða
og af iðjuleysi, að menn hefðu ekkert
sérlegt fyrir stafni; væri hvorugt
þetta, þá vissi eg drykkjuskapnum
enga bót að mæla“ (s.r., s.st.).
Með óbrotgjörnu sjálfstrausti höfðu
sænskir fræðimenn talið sig geta stau-
tast fram úr prósatextunum, stundum
með ævintýralegum ágiskunum eins
og þegar Rudbeck kallaði hest Heim-
dallar, Gulltopp, Guldtupp (gullhana),
en yfirleitt viðurkenndu þeir þekking-
arleysi sitt þegar kom að kveð-
skapnum.
Það var sem sagt enginn almennur
Íslendingahugur í Svíum á ofanverðri
sautjándu öld, en lærðir menn höfðu
löngu gert sér grein fyrir að ætti að
skapa þá sænsku sjálfsmynd sem þörf
væri á í stórveldinu, yrði að leita til ís-
lenskra fornrita. Þar höfðu menn
reyndar spurnir af sögum löngu fyrr, í
handriti sem kallað hefur verið Bók
Orms Snorrasonar og var víða rætt og
talið hið merkasta, að vísu glatað. Gö-
del (1897, 20-21) og fleiri álitu það
komið frá Björgvinjarbiskupnum
Árna Sigurðssyni (um 1300) en Sven
A. Grén Broberg (1906) sýndi ræki-
lega að handritið myndi kennt við Orm
lögmann Snorrason og ekki hafa verið
eldra en frá síðari hluta fjórtándu ald-
ar. Þótt handritið hafi sannanlega ekki
verið svo gamalt sem bjartsýnustu
menn töldu, er það góður vitnisburður
um að einhver handrit hafa borist til
Svíþjóðar þegar á miðöldum og að
sagnfræðingar á sextándu öld höfðu af
þeim spurnir.
Málsvörn menningaröreiga
Mikilfenglegur Þannig sá málarinn David Beck Per Brahe fyrir sér um
1650, og einhvern veginn svona hefur hann komið Jóni Jónssyni fyrir sjónir.
Í bókinni Örlagasaga Eyfirðings rekur Heimir Pálsson sögu Jóns Jónssonar sem var á leið til Kaupmannahafnar árið 1658
þegar skip hans var hertekið og hann var færður til hafnar í Gautaborg. Þaðan var hann sendur í skóla Pers Brahes í
Visingsey og kom aldrei aftur til Íslands. Eftir skólavistina kallaði hann sig Jonas Rugman og varð ómetanlegur aðstoðar-
maður lærdómsmanna sem þurftu á íslenskum heimildum að halda þó að sagan hafi farið um hann heldur ómildum höndum.