Skírnir - 01.04.2010, Page 25
25hraðskilnaður eða lögskilnaður?
að undirrita lagafrumvörp sem Alþingi hafði samþykkt og urðu þau
þá ekki að lögum. Sömuleiðis varð þing ekki rofið nema með atbeina
konungs, sem einnig hafði formlegt vald til að skipa ráð herra og veita
þeim lausn. Afskipti konungs af málefnum Íslands höfðu að sönnu
minnkað mjög eftir að Íslendingar fengu heimastjórn 1904, en engu
að síður virti konungur ekki reglur þingræðis. Þannig hafði hann af-
skipti af skipan ráðherra á Íslandi og dró þá í dilka eftir afstöðu þeirra
til sambandsins við Danmörk. Árið 1910 neitaði konungur meira að
segja ósk ráðherra Íslands, Björns Jónssonar, um að fresta setningu
Alþingis vegna þess að konungur taldi að frestunin gæti styrkt
ráðherrann og jafnvel komið í veg fyrir stjórnarskipti sem konungur
taldi æskileg, enda hafði Björn Jónsson leyst af hólmi fyrsta ráðherra
Íslands, Hannes Hafstein, sem naut sérstakrar hylli konungs.2 Með
þingfrestun hefði Björn Jónsson getað skipt út konungskjörnum
þingmönnum sem forveri hans Hannes Hafstein hafði valið.
Eftir 1918 var engum slíkum dæmum um afskipti konungs til að
dreifa. Konungur undirritaði öll lagafrumvörp Alþingis og ríkis-
stjórnir komu og fóru án afskipta konungs. Árið 1931 samþykkti
konungur umsvifalaust beiðni forsætisráðherra, Tryggva Þórhalls-
sonar, um þingrof og skipti þá engu að meirihluti þingsins var því
andvígur. Konungur taldi sig einfaldlega bundinn af vilja ríkis-
stjórnarinnar. Á Íslandi ríkti sannarlega alvald Alþingis og stjórn-
málaflokkanna sem þar áttu fulltrúa. Ríkisstjórnir sátu í skjóli
þings ins þar sem meirihluti þess hafði líf ríkisstjórnar í hendi sér.
Dómstólar landsins störfuðu eftir þeirri meginreglu að Alþingi og
framkvæmdavaldið ætti að njóta alls vafa. Dómstólar ættu ekki að
ógilda lög og stjórnarathafnir nema um ótvíræð lagabrot væri að
ræða. Skýrasta dæmið um hina óheftu þingstjórn var frestun alþing-
iskosninga í maí 1941. Á fundi í Sameinuðu þingi 15. maí var dreift
þingsályktunartillögu um að Alþingi ákvæði „að almennum kosn-
ingum til Alþingis skuli frestað fyrst um sinn, þar til ástæður
breytast þannig, að fært þyki að láta kosningar fara fram, þó ekki
lengur en fjögur ár, og framlengist núverandi kjörtímabil í samræmi
við það“. Alþingismönnum var fullljóst að frestun alþingiskosninga
skírnir
2 Helgi Skúli Kjartansson 2006: 69–70.
Skírnir vor 2010 með Guðna-NOTA_Layout 1 19.4.2010 15:23 Page 25