Skírnir - 01.04.2010, Page 28
möguleika á að hann yrði forsætisráðherra í stjórn sem skipuð væri
mönnum utan þings. Með gjörðum sínum breytti Sveinn Björnsson
sem ríkisstjóri þeim grundvallarreglum sem ríkt höfðu í stjórnkerfi
landsins frá 1918. Segja má að stigið hafi verið skref til baka. Alvaldi
Alþingis var hafnað. Í stað þess kom „ríkisstjóraþingræði“ sem í
eðli sínu svipaði mjög til „konungsþingræðis“ áranna 1904–1918. Í
stað hins einfalda valdakerfis óheftrar þingstjórnar kom flókið
valdakerfi með mörgum gerendum innan þings og utan, fyrst og
fremst flokksforingjum, ríkisstjóra (forseta) og ríkisstjórn.8
Meginskýringin á breytingunni frá þingstjórn yfir til ríksstjóra -
þingræðis er í reynd ofur einföld: stjórnmálaflokkunum tókst ekki
að sjá landinu fyrir starfshæfri ríksstjórn. Á sama árinu, 1942, sátu
þrjár ríkisstjórnir:
— Endurskipuð Þjóðstjórn (18. nóvember 1941 til 16. maí 1942);
þriggja flokka ríkisstjórn Framsóknarflokks, Sjálfstæðisflokks
og Alþýðuflokks undir forsæti Hermanns Jónassonar, Fram-
sóknarflokki.
— Minnihlutastjórn Sjálfstæðisflokks (16. maí 1942; fékk lausn 14.
nóvember en gegndi störfum til 16. desember 1942). Ólafur
Thors, formaður flokksins, var forsætisráðherra.
— Utanþingsstjórn (16. desember 1942; fékk lausn 16. september
1944, en gegndi störfum til 21. október 1944). Björn Þórðarson
forsætisráðherra.
Þjóðstjórnin varð í reynd aldrei að starfhæfri ríkisstjórn, m.a. sök -
um þess að Hermann Jónasson var fullur tortryggni í garð Ólafs
Thors, taldi hann ekki hafa full tök á flokki sínum og ekki taka þátt
í samstarfinu af einlægni.9 Steininn tók síðan úr að mati Hermanns
og Framsóknarmanna yfirleitt þegar forystumenn Sjálfstæðisflokks-
ins tóku höndum saman við verkalýðsflokkana tvo, Alþýðuflokk
og Sósíalistaflokk, um að breyta kosningalöggjöfinni, en kjördæma-
skipan og kosningakerfi voru Framsóknarflokki mjög í hag svo að
vægt sé til orða tekið. Þá lýsti Hermann Jónasson því yfir að hann
28 svanur kristjánsson skírnir
8 Svanur Kristjánsson 2001a og 2004.
9 Einkaskjöl Sveins Björnssonar: 12.
Skírnir vor 2010 með Guðna-NOTA_Layout 1 19.4.2010 15:23 Page 28