Skírnir - 01.04.2010, Side 54

Við stofnun lýðveldisins var framtíð lýðræðis í landinu mjög
óviss. Deilurnar um sambandsslit og nýja stjórnarskrá höfðu leyst
úr læðingi tvo sterka strauma í landinu. Annar þeirra stefndi að efl-
ingu óhefts flokkavalds: að stjórnmálaflokkar réðu yfir öllum stofn-
unum ríkisvalds, þar á meðal menntastofnunum og fjölmiðlum.
Ekkert svið þjóðfélagsins mætti vera óháð valdi stjórnmála flokk -
anna. Forsetinn skyldi vera kjörinn af Alþingi sem gæti með ein-
földum hætti vikið forsetanum frá völdum. Undir forystu hrað -
skiln aðarmanna tókst þessum öflum að veikja mjög stoðir öflugs
lýðræðis í landinu. Alvarlegust var aðför þeirra að tjáningarfrelsinu.
Nú var það ekkert nýtt í íslenskri stjórnmálabaráttu að andstæðing-
arnir væru sakaðir um að ganga erinda erlends valds, vera nánast
landráðamenn. Slíkt hafði oft gerst, ekki síst í þingkosningunum 1908
í deilum um Uppkastið svonefnda. En á tíma deilunnar um sam-
bandsslitin 1942–1944 höfðu skapast nýjar aðstæður. Til að mynda
höfðu orðið til opinberar stofnanir sem í senn sköpuðu möguleika á
eflingu lýðræðis en veittu jafnframt flokkavaldinu tækifæri til að
herða tök sín á þjóðlífinu. Í þeirri baráttu hafði flokks ræðið sigur.
Stofnun ríkisútvarpsins 1930 var einna mikilvægast fyrir mögu-
leika lýðræðisþróunar, en frá 1935 var hluti útvarpsráðs kjörinn
beinni kosningu af kjósendum í Reykjavík og nágrenni í þeim til-
gangi að útvarpið lyti lýðræðislegri stjórn fólksins í landinu. Enn-
fremur markaði fyrsti útvarpsstjórinn, Jónas Þorbergsson, útvarp -
inu starfsreglur sem voru til þess fallnar að efla lýðræðislega um-
fjöllun og varðveita fagleg vinnubrögð í fréttaflutningi. Þannig
neitaði Jónas t.d. að reka fréttamenn þrátt fyrir þrýsting ráðamanna.
Árið 1939 voru sett ný lög um kosningu útvarpsráðs. Bein kosning
til ráðsins var afnumin og í útvarpsráði skyldu eingöngu sitja
fulltrúar stjórnmálaflokkanna valdir af Alþingi. Jafnframt var mjög
þrengt að faglegu sjálfstæði útvarpsins en tök flokkanna hert.67 Með
aðgerðum sínum gegn málfrelsi lögskilnaðarmanna fór meirihluti
54 svanur kristjánsson skírnir
67 Gunnar Stefánsson 1997: einkum 103–109, 147–167, 225–256. Útvarpsráð og
menntamálaráðherra tortryggðu mjög tvo „kommúnista“, Björn Franzson og
Hendrik Ottósson, sem störfuðu sem fréttamenn á útvarpinu. Eftir mikla baráttu
um stjórn fréttastofu útvarpsins fengu menntamálaráðherra og útvarpsráð meiri
völd á kostnað útvarpsstjóra. Þannig „hlutaðist“ menntamálaráðherra Eysteinn
Skírnir vor 2010 með Guðna-NOTA_Layout 1 19.4.2010 15:23 Page 54