Skírnir - 01.04.2010, Síða 57

57hraðskilnaður eða lögskilnaður?
myndi vísa slíkum málum í þjóðaratkvæðagreiðslu án þess að lýsa
yfir efnislegri afstöðu sinni til slíkra mála.72 Að sönnu höfðu stuðn -
ingsmenn þjóðkjörins forseta á bak við sig um 70% þjóðarinnar
samkvæmt skoðanakönnun.73 Engu að síður má fullyrða að al-
menningsálitið eitt og sér hefði ekki getað knúið meirihluta Alþingis
um að hverfa frá fyrirætlunum sínum um alvalda Alþingi. Úrslitum
réð að ríkisstjóri beitti þingmeirihlutann hótunum um að ríkis-
stjórnin og hann í sameiningu myndu svipta þingmenn umboði sínu
með þingrofi ef Alþingi samþykkti ekki þjóðkjör forseta.74
Óheftu flokkavaldi var þannig hafnað í stjórnarskrá lýðveldisins
en nýsköpun lýðræðis og þrískiptingu ríkisvaldsins skipað til önd-
vegis. Jafnframt var virkur fullveldisréttur þjóðarinnar viður kennd -
ur í stjórnarskránni. Formlega séð blasti því pattstaða við. Hrað -
skilnaðarmenn og lögskilnaðarmenn höfðu háð tvær orrustur um
hvernig ætti að tryggja sjálfstæði Íslands og lýðræði í landinu, aðra
um sambandsslit og hina um stjórnarskrána. Niðurstaðan var á
íþróttamáli 1:1. Hins vegar mátti ljóst vera að málsvarar óhefts
flokka valds höfðu veikt lýðræðið en styrkt mjög stöðu sína, m.a.
höfðu þeir treyst tökin á ríkisútvarpinu og eina háskóla landsins,
Háskóla Íslands. Eina valdastofnunin utan yfirráða flokkavaldsins
var embætti forseta Íslands. Möguleikar forsetans til að veita Al -
þingi aðhald voru miklir, einkanlega ef við völd væri ríkisstjórn
skipuð utanþingsmönnum. Það hafði rækilega sannast í deilunum
um stjórnarskrána. Í sameiningu gátu forsetinn og forsætisráðherra
t.d. rofið þing og boðað til nýrra kosninga án þess að Alþingi hefði
neitt um málið að segja. Formlega séð gæti forsetinn jafnvel vikið
ríkisstjórn frá völdum, „… nú samþykkir þingið lög, sem forseti vill
ekki fallast á. Samkv. þessu frumvarpi getur forseti leyst þá ríkis-
stjórn, sem þá situr, frá völdum, tekið sér aðra stjórn og fellt þau
lög úr gildi með bráðabirgðaákvæðum.“75 Slík aðgerð forsetans í
skírnir
72 Sbr. Svan Kristjánsson 2002 og 2005: einkum 146–148.
73 Svanur Kristjánsson 2002: 13–14.
74 Einkaskjöl Sveins Björnssonar. Skýrsla um fund Sveins Björnssonar og Gísla
Sveinssonar, formanns milliþinganefndar Alþingis í stjórnarskrármálinu, 16.
febrúar 1944: 121–122.
75 Svanur Kristjánsson 2005: 147–148. Jakob Möller lét ummælin falla í umræðum
um stjórnarskrána.
Skírnir vor 2010 með Guðna-NOTA_Layout 1 19.4.2010 15:23 Page 57