Skírnir - 01.04.2010, Page 62

töldu sig ekki hafa eða vildu ekki hafa. Þó hefur stjórnskipun ríkisins
ekkert breyst að formi til, enda er staða forseta óþægilega óljós í
henni. Einnig verður því vikið að stjórnarskrá Íslands og ólíkri
afstöðu Ólafs Ragnars og margra annarra til endurskoðunar hennar.
Sameiningartáknið sem hvarf
Þegar Ólafur Ragnar Grímsson ákvað undir lok síðustu aldar að
sækjast eftir embætti forseta Íslands virtust landsmenn að mestu
sammála um hvaða hlutverki þjóðhöfðinginn á Bessastöðum hefði
að gegna. Hann færi í heimsóknir innanlands sem utan og tæki á
móti tignum gestum, flytti ræður við hátíðleg tækifæri og önnur til-
efni og héldi þannig góðu sambandi við fólkið í landinu. Framar
öllu ætti forseti líka að vera „sameiningartákn“ þjóðarinnar. Svo
sjálfsagt þótti þetta að enginn útskýrði hugtakið í þaula, hvorki
sérfræðingar í stjórnskipun landsins né aðrir sem til áttu að þekkja.5
Í orðanna hljóðan lá þó að þjóðhöfðinginn ætti ekki að skipa sér í
lið í samfélagsdeilum og stjórnmálabaráttu og í hvert skipti sem
landsmenn kusu nýjan forseta vildi meirihlutinn að hann væri
„ópólitískur“. Aftur lá ekki ljóst fyrir í hverju það fólst, en megin-
inntakið var þó að þjóðhöfðinginn ætti ekki að vera fulltrúi ákveð -
ins stjórnmálaflokks eða flokka.6
62 guðni th. jóhannesson skírnir
4 „Nýársávarp forseta Íslands Ólafs Ragnars Grímssonar 1. janúar 2010“, www.for-
seti.is → Ræður og kveðjur → Ræður 2010.
5 Sjá t.d. Ólaf Jóhannesson 1960: 121; Gunnar G. Schram 1999: 122; Karl Th. Birg-
isson og Einar Karl Haraldsson 1996: 6.
6 Yfirlit um þetta má t.d. finna hjá Bjarna Guðmarssyni og Hrafni Jökulssyni (1990:
144, 214–215). Sjá einnig Pál Valsson 2009: 297–298. Í kennslubók í stjórnmála -
fræði fyrir framhaldsskóla sem kom út seinni hluta árs 1996 var embætti forseta
Íslands lýst svo: „Völd forsetans eru mikil samkvæmt stjórnarskránni en í raun
eru þau frekar lítil hvað varðar löggjöf og stjórnarathafnir.“ Ákvæði um „formleg
völd“ forseta væru „úrelt“ en þó gæti hann haft umtalsverð áhrif við myndun
ríkis stjórna. „Síðast en ekki síst geta áhrif forsetans verið mikil sem sameiningar-
tákns þjóðarinnar. Hann er einnig fulltrúi þjóðarinnar út á við og skapar þjóðinni
ímynd sem getur skipt verulegu máli. […] Forsetinn er nú fyrst og fremst sam-
einingartákn þjóðarinnar eins og áður var getið. Samkomulag er um að hann hafi
ekki frumkvæði í stjórnmálum umfram það sem er nauðsynlegt vegna ríkis -
stjórnar myndunar“ (Sveinn Helgason, Þorvarður Hjaltason og Örlygur Karlsson
1996: 124–125). Sveinn Helgason er höfundur þessara orða.
Skírnir vor 2010 með Guðna-NOTA_Layout 1 19.4.2010 15:23 Page 62